Maqsad - koronavirus pnevmoniyasi va surunkali yurak yetishmovchiligi (SYuE) bo‘lgan patsientlarda metabolizmga tuzatish sifatida Mildronat® preparatini qo‘llanilishini baholash.
Materiallar va uslublar. Ochiq qisqa muddatli tadqiqotga koronavirus infeksiyasi bilan chaqirilgan pnevmoniyasi va yurak nuqsoni bo‘lgan 77ta odam tanlab olingan; ulardan 59ta odam metabolik qo‘llab-quvvatlash sifatida Mildronat® qabul qilgan, shunga o‘xshash 18ta komorbid patsientlarga faqat standart terapiya qo‘llanilgan. Standart tadqiqotlardan tashqari, patsientlarga gospitalizatsiyaning birinchi kunida va undan chiqarib yuborishda S-reaktiv oqsil (SRO), D-dimera, kreatinin, laktat- degidrogenazaning darajalarini baholash bajarilgan. Gospitalizatsiya muddatlari, SYuE bo‘lgan bemorning klinik holatini baholash shkalasi (KHBSh) bo‘yicha yurak-qon tomir kasalliklari simptomlarining dinamikasi, MFI–20 shkalasi bo‘yicha asteniyaning yaqqol ko‘rinishi, EQ-5D shkalasi bo‘yicha turmush sifati baholangan.
Natijalar. Nazorat guruhi bilan taqqoslash bo‘yicha Mildronat® preparati guruhida gospitalizatsiya muddatlarining qisqarishi aniqlangan, farq statistik haqqoniy bo‘lgan (p ≤0,01). Laborator ko‘rsatkichlar va ularning dinamikasi guruhlar o‘rtasida haqqoniy farqlarga ega bo‘lmagan, biroq, Mildronat® qabul qilgan guruhda chiqarib yuborish paytiga SRO va D-dimeraning darajasini haqqoniy (p ≤0,01) pasayishi kuzatilgan. KHBSh, MFI–20, EQ-5D shkalalari bo‘yicha baholash natijalari gospitalizatsiya vaqtida guruhlardagi patsientlar o‘rtasida statistik haqqoniy farqlarni ko‘rsatmadi, biroq, 3 oydan keyin Mildronat® preparati guruhida turmush sifatining ahamiyatli yaxshilanishi, KHBSh shkalasi bo‘yicha SYuEning klinik belgilarini pasayishi, hamda asteniyaning belgilari (p ≤0,01) kuzatilgan.
Xulosa. Mazkur ishda birinchi marta nafaqat metabolizm parametrlarini, gemostaz tizimini, SYuEning klinik belgilarini yaxshilanish borasida Mildronat® preparatining majmuaviy ta’siri, balki birinchi navbatda og‘ir infeksiyadan keyingi asteniya bilan bog‘liq bo‘lgan simptomlarning yaqqol ko‘rinishini pasayishi ham ko‘rsatib berilgan.
Farmakoterapiya va kasalliklar profilaktikasining dolzarb masalalari
Pandemiya o‘lchamlarigacha erishgan va ko‘pchilik mamlakatlarni zararlagan koronavirus infeksiyasi dunyo tibbiyotining jiddiy muammosi bo‘lib qolmoqda. Kasallanish patogenezining xususiyatlari baholash va majburiy tuzatish kiritishni talab qiluvchi miqyosli tizimli buzilishlari bilan bog‘liqdir. Immun siljishlar, gemostaza tizimida va ko‘pchilik ichki a’zolarning ishidagi buzilishlar majmuaviy terapiyani va COVID-19 bilan kasalanib chiqqan patsientlarning yetarlicha uzoq muddatli reabilitatsiyasini talab etmoqda. Virusning o‘pka to‘qimasiga nisbatan bog‘liqligi, hamda patologik jarayonga gemostaz tizimining jalb qilinishi sababli koronavirus infeksiyasida respirator distress-sindrom va gipoksiya namoyon bo‘lishining ko‘rinishlarini turlicha darajalari juda katta ahamiyatga egadir.
Gipoksiya - to‘qimalarga kislorodning kelishi yoki to‘qimalarning kislorodni qo‘llash qobiliyati va undagi ehtiyoji orasidagi nomuvofiqlik bilan ifodalangan patologik holatdir. I.R.Petrovning tasniflanishi bo‘yicha gipoksiyaning 6ta asosiy turlari ajratib ko‘rsatiladi:
• ekzogen - qonda kislorodning parsial bosimning pasayishi natijasida;
• respirator - qonga atmosfera havosidan kislorodning yetarlicha kelmasligi natijasida;
• sirkulyator - yurak va qon tomir tonusining yetarlicha bo‘lmagan funksiyasi natijasida, bu vaqt birligida to‘qimalarga oqib kelayotgan qonning miqdorini pasayishiga olib keladi;
• gemik - kislorodni bog‘lashga qodir bo‘lgan gemoglobin darajasini pasaytirilishi natijasida;
• to‘qimali - nafas olish fermentlarini faolligi bilan bog‘liq bo‘lgan biologik oksidlanish jarayonlarini buzilishi natijasida, buning natijasida to‘qimalar qonda mavjud bo‘lgan kisloroddan foydalanish imkoniga ega emas;
• aralash.
Ma’lumki, kislorod yetishmovchiligiga markaziy nerv tizimi (MNT), miokard va buyraklar ancha sezuvchandir. O‘tkir gipoksiyada hammasidan ko‘proq MNTning yuqori bo‘limlarining funksiyasi, surunkalida esa - yurak-qon tomir tizimi, nafas olish, qon tizimi a’ziyat chekadi.
Gipoksiyani davolash ikki yo‘nalishni ko‘zlaydi:
• etiotrop – gipoksiya sababini bartaraf qilish;
patogenetik - kislorod yetishmovchiligi bilan chaqirilgan metabolizm buzilishlarini bartaraf qilish,
Ushbu masalada metabolizmga tuzatish kirituvchilarning - o‘zlari substratlar bo‘lib hisoblanmaydigan, ammo alohida metabolik jarayonlarga tuzatish kirituvchi moddalarning qo‘llanilishi ustivor bo‘lib taqdim etiladi. "A’lo darajadagi" metabolik preparat hujayralarda oxirigacha oksidlanmagan yog‘li kislotalarning (YoK) to‘planishiga to‘sqinlik qilishi va shu bilan hujayra membranalarini shikastlanishini oldini olishi, hujayralarga piruvatning kelishini yoki uning glikolizni faollashtirish yo‘li bilan laktatdan hosil bo‘lishini kuchaytirishi, hamda kislorodning faol shakllarini faolsizlantirib, oksidlovchi stressni bartaraf qilishi, ya’ni, bir vaqtda antioksidant va metabolik samarani ko‘rsatishi kerak.
Pandemiya o‘lchamlarigacha erishgan va ko‘pchilik mamlakatlarni zararlagan koronavirus infeksiyasi dunyo tibbiyotining jiddiy muammosi bo‘lib qolmoqda. Kasallanish patogenezining xususiyatlari baholash va majburiy tuzatish kiritishni talab qiluvchi miqyosli tizimli buzilishlari bilan bog‘liqdir. Immun siljishlar, gemostaza tizimida va ko‘pchilik ichki a’zolarning ishidagi buzilishlar majmuaviy terapiyani va COVID-19 bilan kasalanib chiqqan patsientlarning yetarlicha uzoq muddatli reabilitatsiyasini talab etmoqda. Virusning o‘pka to‘qimasiga nisbatan bog‘liqligi, hamda patologik jarayonga gemostaz tizimining jalb qilinishi sababli koronavirus infeksiyasida respirator distress-sindrom va gipoksiya namoyon bo‘lishining ko‘rinishlarini turlicha darajalari juda katta ahamiyatga egadir.
Gipoksiya - to‘qimalarga kislorodning kelishi yoki to‘qimalarning kislorodni qo‘llash qobiliyati va undagi ehtiyoji orasidagi nomuvofiqlik bilan ifodalangan patologik holatdir. I.R.Petrovning tasniflanishi bo‘yicha gipoksiyaning 6ta asosiy turlari ajratib ko‘rsatiladi:
• ekzogen - qonda kislorodning parsial bosimning pasayishi natijasida;
• respirator - qonga atmosfera havosidan kislorodning yetarlicha kelmasligi natijasida;
• sirkulyator - yurak va qon tomir tonusining yetarlicha bo‘lmagan funksiyasi natijasida, bu vaqt birligida to‘qimalarga oqib kelayotgan qonning miqdorini pasayishiga olib keladi;
• gemik - kislorodni bog‘lashga qodir bo‘lgan gemoglobin darajasini pasaytirilishi natijasida;
• to‘qimali - nafas olish fermentlarini faolligi bilan bog‘liq bo‘lgan biologik oksidlanish jarayonlarini buzilishi natijasida, buning natijasida to‘qimalar qonda mavjud bo‘lgan kisloroddan foydalanish imkoniga ega emas;
• aralash.
Ma’lumki, kislorod yetishmovchiligiga markaziy nerv tizimi (MNT), miokard va buyraklar ancha sezuvchandir. O‘tkir gipoksiyada hammasidan ko‘proq MNTning yuqori bo‘limlarining funksiyasi, surunkalida esa - yurak-qon tomir tizimi, nafas olish, qon tizimi a’ziyat chekadi.
Gipoksiyani davolash ikki yo‘nalishni ko‘zlaydi:
• etiotrop – gipoksiya sababini bartaraf qilish;
• patogenetik - kislorod yetishmovchiligi bilan chaqirilgan metabolizm buzilishlarini bartaraf qilish.
Ushbu masalada metabolizmga tuzatish kirituvchilarning - o‘zlari substratlar bo‘lib hisoblanmaydigan, ammo alohida metabolik jarayonlarga tuzatish kirituvchi moddalarning qo‘llanilishi ustuvor bo‘lib taqdim etiladi. "A’lo darajadagi" metabolik preparat hujayralarda oxirigacha oksidlanmagan yog‘li kislotalarning (YoK) to‘planishiga to‘sqinlik qilishi va shu bilan hujayra membranalarini shikastlanishini oldini olishi, hujayralarga piruvatning kelishini yoki uning glikolizni faollashtirish yo‘li bilan laktatdan hosil bo‘lishini kuchaytirishi, hamda kislorodning faol shakllarini faolsizlantirib, oksidlovchi stressni bartaraf qilishi, ya’ni, bir vaqtda antioksidant va metabolik samarani ko‘rsatishi kerak.
Uzoq vaqt davomida hujayralarga gipoksiyaning salbiy ta’sirini (sitoproteksiya) oldini olishi va metabolizmning buzilishlariga tuzatish kiritishi mumkin bo‘lgan dori preparatlarini izlash olib borilgan. 1961 yilda kardiologiyada birinchi antioksidant - trimetazidin patentlangan: garchi ushbu dori preparatining ta’sir mexanizmi uzoq vaqt davomida ayon bo‘lmay qolsada, uning klinik samaradorligi terapiyada yangi yo‘nalishni rivojlantirish imkonini berdi.
Shunday qilib, klinik amaliyotga kislorodning qo‘llanilish samaradorligini oshiruvchi va miokard metabolizmini glyukozani utilizatsiya qilinishi ancha tejamkor yo‘llariga o‘tkazuvchi yog‘li kislotalarning β-oksidlanishining parsial ingibitorlari (pFOX – partial fatty acid oxidation inhibitors) keldi. O‘tgan asrning 70-yillari boshidayoq yog‘li kislotalarning β-oksidlanishining parsial ingibitorlari guruhining yangi vakili - hujayralarning ishemik shikastlanishi patogenezining barcha bazaviy zanjirlariga ko‘p omilli ta’sir ko‘rsatuvchi Mildronat® (meldoniy) sintez qilingan. Bugungi kunda Mildronat® klinik amaliyotda ancha faol qo‘llaniluvchi kardiometabolik preparatlarning biri hisoblanadi.
Mildronat® preparatining ta’sir mexanizmi gamma-butirobetainning karnitinga aylanish jarayonini katalizatsiya qiluvchi gamma-butirobetaingidroksilaza fermentining raqobatli ingibitsiya qilinishi bilan bog‘liqdir.
Shunday qilib, Mildronat® karnitinning o‘tmishdoshi gamma-butirobetaindan uning biosintez tezligini cheklaydi. Garchi, karnitin yog‘li kislotalarning (YoK) β-oksidlanishi sodir bo‘ladigan hujayralarga ularning kirib brishiga yordam bersa, u holda YoKga kislorodning yetarlicha kelishi sharoitlarida adenozintrifosfat (ATF) ko‘rinishida makroergik birikmalar hosil bo‘ladi.
Mildronat® preparatining ta’siri ostida to‘qimalarda karnitin o‘tmishdoshi gamma-butirobetainning konsentratsiyasi ortadi va karnitin konsentratsiyasi pasayadi, buning natijasida mitoxondriyalarga uzun zanjirli YoKlar (UZYoK) kamroq keladi. YoK oksidlanishining boshqa parsial ingibitorlari UZYoKning faol shakllari - atsil-KoA va atsilkarnitinning mitoxondriyalarda to‘planishini oldini olish, hamda ushbu metabolitlarning ATF transportiga va hujayra membranalariga zararli ta’sirini oldini olishga qodir emas.
YoK va glyukozaning oksidlanishi jarayonlari o‘zaro bog‘liqdir va resiprok tobelikda bo‘ladi: agar YoK oksidlanishi susaytirilayotgan bo‘lsa, u holda glyukoza iste’mol qilinishi ortadi.
Hujayraga kislorod yetishmovchiligi sharoitlarida YoKga qaraganda glyukozaning oksidlanishini qo‘llash foydaliroqdir, chunki ushbu jarayon uchun kislorodning kamroq miqdori zarur bo‘ladi. Shunday qilib, Mildronat®, qisman, YoK transportini sekinlashtirib, ularning oksidlanishini kamaytiradi, buning natijasida hujayraning kislorodga ehtiyoji kamayadi. Preparat moddalar almashuvining toksik oraliq mahsulotlarini (atsilkarnitin va atsil- KoA) to‘planishini va ular tomondan chaqirilgan hujayralar shikastlanishini oldini oladi.
YoK oksidlanish tezligini kamaytirilishi glyukoza oksidlanishi energiyasining ishlab chiqarilishini muqobil tizimini ishga tushiradi,
– u ATF sintezi uchun kislorodni 12%ga samaraliroq qo‘llaydi. Va ushbu mexanizm, shuningdek, Mildronat® preparatining imemizatsiyalangan hujayralariga sitoprotektiv ta’sirini belgilab beradi. Preparat aerob glikolizni rag‘batlantiradi, bu to‘qimalarda laktatning to‘planishi bilan kuzatib borilmaydi, chunki piruvatdegidrogenaza tizimi glyukozaning keyinchalik tez oksidlanishini ta’minlaydi.
Mildronat® hujayraning organellalariga ATF transportini tiklaydi. Meldoniy va gamma-butirobetainning murakkab efirlari asetilxolinning tuzilmaviy o‘xshashlari hisoblanadi. Mildronat®, asetilxolin retseptorlarini rag‘batlantirib, endotelial NO-sintazaning induksiyasini chaqiradi. Natijada, azot oksidining (NO) sintezini oshiradi, bu mikrosirkulyatsiya va endotelial funksiyaning yaxshilanishiga olib keladi.
Shunday qilib, Mildronat® preparatining yurak-qon tomir kasalliklari (YuQTK) va serebrovaskulyar kasalliklari (SVK) terapiyasida multimodal ta’sir mexanizmi ishemik buzilishlarga nisbatan hujayra metabolizmiga moslashishga, periferik qon tomir qarshiligini pasaytirishga, "o‘g‘irlash sindromi"siz mikrosirkulyatsiyani va qonning reologik xususiyatlari yaxshilashga, uglevod va lipid almashinuvga ijobiy ta’sirga, hamda patsientlarning turmush sifatini oshirishga yordam beradi. Uning qo‘llanilishi patsientga dori yuklamasini pasaytirish imkonini beradi, chunki Mildronat® boshqa preparatlar-sitoprotektorlarga (masalan, multimodal ta’sirga ega bo‘lmagan antioksidantlar, antigipoksantlar yoki boshqa pFOX guruhlaridan) erishimli bo‘lmagan samaralarning butun spektoriga egadir va R450 3A4 sitoxrom faolligiga ta’sir qilmaydi, buning natijasi bo‘lib dorilararo o‘zaro ta’sirning mavjud emasligi hisoblanadi.
Koronavirus infeksiyasiga qaytib, shuni ta’kidlash joizki, uning og‘ir asoratlarini rivojlanishining tahlika zonasida asosan YuQTK va sVK bo‘lgan patsientlar bo‘ladi.
Bunda, COVID-19 birlashtirish sharoitlarida bunday bemorlarni kuzatib borish bo‘yicha barcha oxirgi tavsiyalar kardiovaskulyar kasalliklarni o‘tib borishini barqarorlashtiruvchi barcha preparatlarning, shu jumladan YuQTK dekompensatsiyasi rivojlanishini oldini oluvchi terapevtik strategiyaning ehtimolli elementi sifatida metabolik sitoprotektorlarni ham qo‘llash rejimiga qat’iy rioya qilishni talab etadi. Shu munosabat bilan, mazkur tadqiqotning maqsadi bo‘lib koronavirus pnevmoniyasi bilan birgalikda surunkali yurak yetishmovchiligi (SYuE) bo‘lgan patsientlarda majmuaviy terapiyasida Mildronat® preparatini qo‘llanilish samaradorligini baholash bo‘lib qoldi.
Materiallar va uslublar
Ochiq qisqa muddatli tadqiqotga 80ta odam tanlab olingan, o‘lim oqibati munosabati bilan 3ta patsient chiqarib yuborilgan. Sinovdan o‘tayotgan (asosiy) guruhga metabolik qo‘llab-quvvatlash sifatida Mildronat®ni qabul qilgan koronavirus infeksiyasi bilan chaqirilgan pnevmoniyasi bo‘lgan, va yurak nuqsoni bo‘lgan 59ta odam (35ta ayol va 24ta erkak) kirgan. Preparat quyidagi rejimda qo‘llanilgan: sutkada 1 g.dan in’eksiyalar uchun eritma butun gospitalizatsiya davomida vena ichiga tizillatib yuborish, keyinchalik 500 mg dozada sutkada 2 marta 2 haftagacha muddat bilan kapsulalarni ambulator peroral qabul qilish.
Nazorat guruhni Mildronat® qo‘llanilmagan 18ta o‘xshash komorbid patsientlar (12ta ayol va 6ta erkak) tashkil qilgan.
Tadqiqotdan chiqarib yuborishning mezonlari bo‘lib quyidagilar xizmat qilgan:
• patsientning kelajakda tadqiqotda ishtirok etishdan bosh toritishi;
• bayonnoma bilan ko‘zda tutilgan terapiyani to‘xtatilishini talab etuvchi tadqiqot qilinuvchi preparatning patsient tomonidan yomon ko‘taraolishligi;
• tadqiqot davomida patsientning prognozini yomonlashtiruvchi, hamda bemorning klinik tadqiqotda ishtirok etishini davom ettirilishini imkonsiz qiluvchi har qanday kasalliklar yoki holatlarning paydo bo‘lishi;
• tadqiqot bayonnomasini buzish holatida;
– kiritish mezonlariga muvofiq kelmaydigan va/yoki kiritmaslikning mezoniga muvofiq keluvchi patsientning xato kiritilishi;
– patsientning nokompleantligi;
– tadqiqotchi fikri bo‘yicha ahamiyatli hisoblanuvchi bayonnomani boshqa buzilishlari.
Tadqiqot 1964 yil iyun oyida qabul qilingan va 2000 yil oktabr oyida qayta ko‘rib chiqilgan Xelsenki deklaratsiyasi bilan muvofiqlikda bajarilgan (Edinburg, Shotlandiya). Har bir patsient tomonidan qabul qilingan rozilik olingan.
Tadqiqotda ishtirok etgan asosiy va nazorat guruhlarining patsientlarini klinik xarakteristikasi 1- va 2-javdallarda keltirilgan.
Natijalar
Mildronat® preparati guruhida gospitalizatsiya davomiyligini taqqoslashda patsientlarning statsionarda bo‘lish muddati 11,2±0,6 kunni, holbuki, nazorat guruhida - 16,2±2,7 kunni tashkil qilgan. Shunday qilib, Mildronat® YuQTK va COVID-19, asoratlashgan pnevmoniyasi bo‘lgan patsientlarda gospitalizatsiya davomiyligini pasaytirishga yordam bergan: asosiy guruhda ushbu ko‘rsatkich nazorat guruhiga qaraganda (p <0,01) 5 kunga kamroq bo‘lgan (1-rasm). Ehtimol, bu biz tomondan mazkur tadqiqotda olingan quyidagi klinik omillar bilan bog‘liq bo‘lgandir.
Shunday qilib, Mildronat® preparati guruhida SYuE bo‘lgan bemorning klinik holatini baholash shkalasi (KHBSh) natijalarini tahlil qilishda ballar dinamikasi kelish paytidan (5±0,15 ball) chiqarib yuborguncha (3,44±0,14 ball) va 3 oydan keyin 2 ballni tashkil qilgan. Nazorat guruhida o‘xshash ko‘rsatkich kelish paytiga 5,5±0,34 ballni, chiqarib yuborishda - 4±0,26 ballni tashkil qilgan, biroq 3 oydan keyin ko‘rsatkich 5,3±0,44 ballga teng bo‘lgan. Shunday ravishda, 3 oy o‘tib Mildronat® preparati guruhida KHBSh shkalasi bo‘yicha SYuEning klinik belgilari nazorat guruhiga qaraganda (p ≤0,01) 62,2%ga kamroq bo‘lgan.
Shuni ta’kidlash joizki, bugungi kunga kelib SYuE bo‘lgan bemorlarda o‘tkazilgan klinik tadqiqotlar Mildronat® preparati bilan terapiya miokard qisqarishini ortishiga, jismoniy yuklamaga tolerantlikning oshishga, SYuEning funksional sinfini pasayishiga, yurakning ishemik kasalligi (YuIK) bilan birikishda esa - stenokardiya xurujlarining tez-tezligini pasayishiga, lipid va uglevod almashinuvning ko‘rsatkichlarini yaxshilanishiga, hamda patsientlarning turmush sifatini ahamiyatli ortishiga yordam berganligini isbotlab berdi.
SRO darajasi dinamikasi 2-rasmda taqdim etilgan. Biz tomondan YuQTK va koronavirus pnevmoniyasi bo‘lgan patsientlarda yallig‘lanish markerining darajasini pasaytirish borasida Mildronat® preparatining yaqqol ko‘rinishdagi samarasi aniqlangan (gospitalizatsiyaning birinchi kuniga nisbatan chiqarib yuborish paytiga -55,8%; p ≤0,01), u, ehtimol, preparat ta’sirining bir nechta yo‘nalishlari bilan bir vaqtda bog‘liq bo‘lgan.
Bir tarafdan, avval tadqiqotlarning seriyasida prof. Sergienko I.V. hammualliflar bilan birgalikda, qon tomir yallig‘lanish, endoteliyaal funksiya va lipid spektrning aterogenlik holatiga YuIK bo‘lgan bemorlarda sutkada 100 mg dozada Mildronat® preparatining protektiv ta’siri ko‘rsatib berib bo‘lingan edi, bu, shu jumladan, terapiya boshlanishidan 3 oy o‘tib SRO konsentratsiyasining haqqoniy pasayishi bilan tasdiqlangan.
Boshqa tarafdan, Mildronat® nafaqat metabolizm parametrlariga ijobiy ta’sir qiladi, balki immunomodulyatsiyalovchi ta’sir ham ko‘rsatishi namoyish etilgan. Shunday qilib, bir qator tadqiqotlarda preparat interferonning faol induktori xususiyatini namoyon qildi, makrofaglarni faollashtirdi, T- va B-limfotsitlarning ayri hosil qilinishi reaksiyasini rag‘batlantirdi, hamda uning profilaktik vaksina bilan birlashtirilishida gripp virusiga qarshi himoya ta’sirni ko‘rsatgan.
Ma’lumki, SRO, interleykinlar, D-dimer, hamda adgeziyaning boshqa sitokinlari va molekulalari aterosklerozning rivojlanishi bilan qanday bo‘lsa, og‘ir infeksion jarayonlarning oqib o‘tishi bilan ham xuddi shunday patogenik bog‘liq bo‘lgan yallig‘lanish va prokoagulyatsiya jarayonlarining markerlari bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, mazkur tadqiqotda Mildronat® qabul qilgan patsientlarning guruhida YuQTK va COVID-19 bo‘lgan patsientlarda trombotik asoratlarning markeri D-dimerning darajasini 15,7%ga (p ≤0,05), nazorat guruhida esa atigi 4,6%ga (p ≤0,05) haqqoniy pasayishi qayd etilgan. Bunda, guruhlarda kreatinin, laktatdegidroginaza, protrombin vaqt, zardobli ferritin darajalarini haqqoniy o‘zgarishlari aniqlanmagan. Shunday qilib, mazkur tadqiqotda aniqlangan kabi, avvalgi ishlarda ham xuddi shunday aniqlangan yallig‘lanish va prokoagulyatsiyaning ko‘rsatib o‘tilgan markerlarini darajasini pasayishi isbotlangan antiaterosklerotik va immunomodulyatsiyalovchi ta’sirga ega bo‘lgan Mildronat® preparatining majmuaviy ta’sirini ijobiy samarasi kabi baholash mumkinligini taxmin qilish mumkin.
Olingan ma’lumotlarni inobatga olgan holda, SYuE va COVID-19 bo‘lgan patsientlarda gospitalizatsiya muddatlarini kamaytirishga, ular tomonidan vizual-analog shkala (VASh) ko‘rsatkichlari, turmush sifati so‘rovnomasi va asteniya bo‘yicha o‘zlarini his qilishlarini baholashni yaxshilashga Mildronat® preparatining ehtimolli ta’siri haqida ishonch bilan so‘z yuritish mumkin.
Shunday qilib, biz tomondan o‘tkazilgan VASh bo‘yicha ballar dinamikasi tahlili Mildronat® qabul qilgan patsientlarning guruhida nazorat guruhi bilan taqqoslash bo‘yicha (0,44±0,22 mm) gospitalizatsiya paytiga patsientlarning sog‘lig‘i holatidan o‘zlarining qoniqqanlik ko‘rsatkichlari yuqoriroq bo‘lganligini (0,6±0,01 mm) ko‘rsatdi. 3 oy o‘tgandan keyin Mildronat® preparati guruhida VASh shkalasi bo‘yicha natija 0,7±0,02 mm.ni tashkil qildi, bu nazorat guruhiga qaraganda (0,5±0,03 mm;
p ≤0,01) 0,2 ballga haqqoniy yuqoriroq bo‘lgan (4-rasm). Bu preparatning yaxshi uzoq muddatli samara haqida so‘z yuritadi.
Shunga o‘xshash natija turmush sifatini ko‘rsatkichlarini baholashda olingan edi. 3 oydan keyin Mildronat® preparati guruhida EQ-5D so‘rovnoma bo‘yicha ushbu parametrning ahamiyatli haqqoniy yaxshilanishi qayd etilgan: dastlabki darajaga nisbatan -0,64 ball (p ≤0,01). Ushbu natija so‘rovnoma qiymatlari 3 oydan keyin gospitalizatsiyagacha bo‘lgan qiymatlarga qaytgan nazorat guruhiga (p ≤0,01) qaraganda 0,66 ballga haqqoniy pastroq bo‘lgan (5-rasm). Patsientlarning o‘z sog‘lig‘i va turmush sifatining holatidan qoniqqanligini sinovlari natijalari, ayniqsa, terapiya boshlanishidan 3 oy o‘tib Mildronat® preparatini qo‘llash bilan terapiyaning ustunligini yaqqol namoyish etmoqda. Ular bunday davolash strategiyasini ahvolning sub’ektiv ko‘rsatkichlariga qanday bo‘lsa (VASh, turmush sifati ko‘rsatkichlari), dinamikada yurak-qon tomir tizimining ob’ektiv baholanuvchi parametrlariga ham xuddi shunday ahamiyatli ta’siri haqida dalolat beradi.
Shunday qilib, Mildronat® preparati guruhida KHBSh shkalasi bo‘yicha SYuE belgilari kelish paytiga 5 balldan terapiyaning 3 oyidan keyin 1,73 ballgacha pasaydi. Nazorat guruhida kelish paytiga muvofiq ko‘rsatkich 5,5 ballga teng bo‘lgan, va, garchi chiqarib yuborish paytiga 4 gacha pasaygan bo‘lsada, 3 oydan keyin 5,3 ballni tashkil qilgan (6-rasm). Shunday qilib, 3 oydan keyin tadqiqotning asosiy guruhida KHBSh shkalasi bo‘yicha SYuEning klinik belgilari nazorat guruhiga qaraganda (p ≤0,01) 62,2%ga haqqoniy pastroq bo‘lgan.
Mildronat® qabul qilgan patsientlarning guruhida asteniyani baholash ularning holatini quyidagi dinamikasini aniqladi: kelishda MFI-20 shkalasi bo‘yicha natijalar 61,6±1,8 ballni, chiqarib yuborishda - 63,2±1,4 ballni, 3 oydan keyin - 47,3±2 ballni tashkil qilgan. Nazorat guruhida shunga o‘xshash ko‘rsatkichlar muvofiq tarzda 72±3,6; 63,2±2,77 va 69±3,47 ballarga teng bo‘lgan.
Shunday qilib, Mildronat® preparati guruhida terapiyaning 3 oyidan keyin asteniyaning belgilari nazorat guruhiga qaraganda (p ≤0,01) ahamiyatli (21,7 ballga) va haqqoniy pastroq bo‘lgan (7-rasm).
Biz tomondan olingan natijalarni, shuningdek, infeksiyadan keyingi asteniya sindromini etiopatogenetik davolash masalalari bilan chambarchas bog‘liqlikda ko‘rib chiqish zarurdir. Ushbu muammo avval ham o‘tkir respirator infeksiyalar bilan kasallanishning mavsumiy o‘sishi kontekstida muhokama qilingan, biroq yangi koronavirus infeksiya pandemiyasi boshlanishi munosabatida yanada dolzarb bo‘lib qoldi. COVID-19ning eng ko‘p uchraydigan asoratlari mavjud bo‘lgan surunkali YuQTK va SVKlarning zo‘riqishi va dekompensatsiyasi, pnevmoniyaning, poliorgan yetishmovchilikning rivojlanishi, sog‘ayib bo‘lgandan keyin esa - og‘ir infeksiyadan keyingi asteniyaning paydo bo‘lishi bo‘lib qolayotganligi sababli, asteniyaga qarshi faollikka ega bo‘lgan metabolik sitoproteksiya preparatini tanlash paytiga nafaqat statsionarda, balki boshdan o‘tkazilgan infeksiyadan keyin tiklanishning butun keyingi davri davomida patsientni kuzatib borilishini keyingi taktikasi uchun belgilab beruvchi bo‘ladi. Astenik buzilishlarning patogenezida yetakchi rolni ishemiya bilan bog‘liq bo‘lgan patologik jarayon, gipoksiya yoki yuqumli intoksiatsiya oqibatida rivojlanuvchi energetik muvozanatning buzilishi o‘ynashini hisobga olgan holda, samarali terapiya yuzaga kelgan buzilishlarning ko‘pchiligini qoplashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerakligini taxmin qilish mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Shunday qilib, surunkali YuQTK va birikkan koronavirus infeksiyasi bo‘lgan patsientlarda Mildronat® preparatining qo‘llanilishini nafaqat yurak-qon tomir tizimining ko‘rsatkichlarini, balki infeksiyadan keyingi asoratlar profilaktikasi bilan birgalikda ahvolning parametrlarini yaxshilashga ta’sir qiluvchi maqbul terapevtik strategiya deb hisoblash mumkin.
Xulosa
Taqdim etilgan tadqiqotning natijalari avvalambor sutkada 1000 mg dozada Mildronat® preparatini bazaviy davolashga qo‘shish fonida pnevmoniya bilan asoratlashgan COVID-19 bilan birgalikda SYuE bo‘lgan bemorlarga terapiya samaradorligini oshirish haqida dalolat beradi. Olingan ma’lumotlar dastlab o‘tkazilgan tadqiqotlarning xulosalari bilan muvofiqlashtiriladi. Shu bilan birga, mazkur ishda nafaqat metabolizm parametrlarining, gemostaz tizimining, SYuEning klinik belgilarining yaxshilanishi, balki birinchi galda koronavirus infeksiyasining "tashrif qog‘ozi"ning bir turi kabi hisoblanuvchi og‘ir infeksiyadan keyingi asteniya bilan bog‘liq bo‘lgan simptomlarning yaqqol ko‘rinishi kamaytirish borasida Mildronat® preparatining majmuaviy ta’siri ham birinchi marta ko‘rsatib berildi.
Mualliflar haqidagi ma’lumotlar:
Arkadiy Lvovich Vertkin, tibbiyot fanlari nomzodi, professor, Rossiya Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi "A.I.Yevdokimov nomidagi Moskva davlat tibbiyot-stomatologik universitet" OT FDBTM terapiya, klinik farmakologiya va tez tibbiy yordam kafedrasi mudiri.
Veronika Nikolaevna Shishkova, tibbiyot fanlari nomzodi, Rossiya Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi "A.I.Yevdokimov nomidagi Moskva davlat tibbiyot-stomatologik universitet" OT FDBTM poliklinika terapiyasi kafedrasi assistenti, "Moskva shahri Sog‘liqni saqlash departamentining Nutq nuqsoni va neyroreabilitatsiya markazi" SSDBM neyroreabilitatsiya bo‘linmasining katta ilmiy xodimi.
Anna Vladimirovna Nosova, tibbiyot fanlari nomzodi, Rossiya Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi "A.I.Yevdokimov nomidagi Moskva davlat tibbiyot-stomatologik universitet" OT FDBTM terapiya, klinik farmakologiya va tez tibbiy yordam kafedrasi dotsenti.
Anastasiya Leonidovna Kebina, Rossiya Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi "A.I.Yevdokimov nomidagi Moskva davlat tibbiyot-stomatologik universitet" OT FDBTM terapiya, klinik farmakologiya va tez tibbiy yordam kafedrasi assistenti.
Yurak kasalliklarda eng kop qollaniladigan dori vositalari mazkur sahifada keltirilgan.
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
Ko‘pchilik odamlarning ishtahasi yaxshi bo‘lishi semirishga olib kelishini yaxshi bilishadi, shu sababli ishtaha pasayishini ular ijobiy holat va jiddiy oqibatlarga olib kelmaydi deb o‘ylashadi. Bu bekor gap. Ishtahaning pasayishi vaqtinchalik holat bo‘lishi, psixo-emotsional holat bilan bog‘liq bo‘lishi yoki ba’zi dori preparatlariga bo‘lgan organizm reaksiyasi va jiddiy kasallik haqida darak berayotgan bo‘lishi mumkin, masalan xavfli saraton kasalliklaridan. Shu sababli ishtahaning pasayishini inkor etish kerak emas.
Ishtaha pasayishi sabablari
Ishtahaning pasayishini bartaraf etishdan oldin, ishtaha pasayishiga sabab bo‘layotgan sababdan qutulish kerak. Agar ishtaha pasayishiga sezilarli sabab aniqlanmasa va bu holat 2 haftadan uzoq davom etayotgan bo‘lsa, shifokor ko‘rigidan o‘tish va jiddiy kasalliklarni inkor etish kerak bo‘ladi.
[caption id="attachment_11293" align="aligncenter" width="600"] Foto: Pinkycloud.com[/caption]
Deyarli barcha katta yoshli insonlarda vaqtinchalik ishtahaning yo‘qolish holatlari uchrab turadi. Ko‘pincha, bunga psixologik holat, jismoniy zo‘riqish, davom etuvchi stress, shoshilinch holatlar, apatiya, depressiya va boshqa turli xil vaziyatlar sabab bo‘la oladi. Ayniqsa, yosh qizlar chiroyli qomatga ega bo‘lish uchun turli xildagi sinalmagan diyetalarga rioya etishadi, buning natijasida ovqat hazm qilish tizimida muammolar kelib chiqib, anoreksiya holatiga olib keladi, uning oqibati esa hatto o‘lim bilan tugashi ham mumkin.
Bolalarda ishtaha pasayishiga sabablar quyidagilar bo‘lishi mumkin:
- Bola rivojlanishining o‘ziga xosligi;
- Ovqatlanishdan oldin shirinlik yeyishga odatlangan bolalar;
- Kamharakat hayot tarzi;
- Katta yoshlilar tomonidan bolaga o‘tkaziladigan psixologik bosim;
- Umumiy ahvolning yomonligi yoki qandaydir kasallik.
Ishtahani qanday oshirish mumkin?
Ishtahani oshirish uchun avvalo ovqatlanish tartibi va ratsionini to‘g‘irlab olish kerak.
Ishtaha ochish usullari
Kam-kamdan tez-tez ovqat yeyish. Oshqozonda ovqat yaxshi hazm bo‘lishi uchun oz-ozdan, lekin tez-tez ovqat yeyish kerak. Bunda inson och qolib ketmasligi ham kerak. Har bir ovqatlanish oralig‘I 3 soatni tashkil etishi lozim.
Ratsionning turli xilda bo‘lishi. Ovqat ratsionida albatta inson o‘zi sevib iste’mol qiladigan ovqatlar bo‘lishi kerak. Ammo, ularni doimo iste’mol qilish badga uradi. Buning oldini olish uchun esa ovqat turini o‘zgartirib turish va dessert o‘rnida turli xildagi mevalarni iste’mol qilish kerak.
[caption id="attachment_11297" align="aligncenter" width="617"]
Foto: Kakimenno.ru[/caption]
Ovqatlanish doimo bir xil vaqtda bo‘lishi kerak. Har doim bir vaqtda ovqatlanish oshqozon sokining ishlab chiqarilishi va och qolish hissining bir vaqtda “uyg‘onishiga” o‘rgatadi. Och qolish hissi uyg‘onganda, ovqatlanishdan oldin shirinlik iste’mol qilish kerak emas, buning o‘rniga 30 daqiqa oldin mevalar yoki sabzavotlar tanovul qilish, ularning sharbatidan 1 stakan ichish yaxshiroq.
Suv balansi normada ushlab turish. Organizmning suvsizlanishi ishtahaning pasayishiga olib keladi, shuning uchun bir kunda kamida 8 stakan gazsiz suv ichish zarur. Ayniqsa jismoniy zo‘riqish vaqtida ko‘proq suv ichish talab etiladi.
Ovqatlanish madaniyati. Ovqatlanish stolining chiroyli qilib bezatilishi va ovqat tortiq qilinishida o‘ziga xos usullarni qo‘llash, ishtahani oshirishda juda yaxshi samara beradi.
Zararli odatlardan voz kechish. Tamaki mahsulotlarini chekish inson organizmi qabul qiladigan “rohatlanish” hissini chaqiradi. Shu sababli tamaki mahsulotlarini cheklash va organizmning ovqatlanishdan lazzatlanish hissini olishga o‘rgatish kerak. Bundan tashqari organizm uchun zararli bo‘lgan odat – bu haddan ortiq ko‘p ishlashdir. Zo‘riqishlardan qochish uchun o‘z vaqtida ishlab, o‘z vaqtida dam olish zarur, ayniqsa uyqu muddati bir sutkada 8 soatdan kam bo‘lmasligi lozim.
Faol hayot tarzi. Ishtaha ochilishi uchun muntazam ravishda organizmni jismoniy mashqlar bilan chiniqtirib borish kerak. Toza havoda sayr etish, tongda yengil yugurish, sport bilan shug‘ullanish, yoga mashqlariga qatnash va ish joyida lift o‘rniga zinalardan chiqib tushish tavsiya etiladi.
Vitaminlar qabul qilish. Organizmda vitaminlar yetishmovchiligi ham ishtahaga salbiy ta’sir etadi. Su sababli erta bahorda va kuzda vitamin komplekslarini qo‘shimcha ravishda qabul qilib turish kerak. Ayniqsa ishtaha ochish uchun askorbin kislota (vitamin C) va vitamin B12 katta rol o‘ynaydi.
Kattalar uchun tavsiyalar
Ishtaha ochish va tana vazniga massa qo‘shish uchun hayot tarzini va odatlarni o‘zgartirish kerak. Kamharakat hayot tarzi va zararli odatlar, hamda doimiy stress holatlari ishtahaning pasayishiga olib keladi. Shu sababli toza havoda ko‘proq sayr qilish, badantarbiya va sport bilan muntazam shug‘ullanish, yetarlicha uxlash inson jismoniy holatiga va ruhiyatiga ijobiy ta’sir etadi, ishtaha, ovqatlanish istagi ham ortadi.
Ovqatlanish insonda quvonch hissini uyg‘otishi shart. Buning uchun ovqatlanish stolini bezatish, ovqatlanayotganda shoshmaslik, ovqatning mazasini yaxshilab his etish lozim. Ovqatlanishdan 20-30 daqiqa oldin yashil olma, bir bo‘lak limon yoki 2-3 qoshiq karam sharbati qabul qilish qonda insulin miqdorini va oshqozon shilliq qavatlarini “qitiqlaydi”, buning natijasida ishtaha yanada oshadi. Bundan tashqari tayyor bo‘lgan ovqatga maxsus qo‘shimchalar va ziravorlar qo‘shib iste’mol qilish ham tavsiya etiladi.
Xalq tabobatidan foydalangan holda ishtahani ochish ham yaxshi natija beradi. Masalan, zangori sachratqi (отвар цикория), shuvoq (горькой полыни), qoqio‘t (одуванчиков) nastoykalari hazm qilish tizimi a’zolariga va ishtaha ochishga yordam beradi. Bu vositalarning barchasini dorixonalardan osongina topsa bo‘ladi.
Kattalarda ishtaha ochish yo‘llari
- Alloxol – bir kunda 2 mahal, ovqatdan keyin qabul qilish;
- Askorbin kislota (vitamin C) – 1 kunda 2 tabletkadan, ovqatlanishdan oldin bir oy muddatda qabul qilish mumkin.
Keksa yoshli insonlarda ishtaha pasayishi tuli xil a’zolardagi kasalliklar sababli kelib chiqishi mumkin, masalan, oshqozon, ichak, jigar, buyrak, yurak-qon tomir tizimi, qandli diabet, endokrin tizimi kasalliklari. Qariyalarda ovqatlanish tartibi va tarkibi, ovqat mahsulotlari bilan kiradigan mikroelementlar va vitaminlar yetishmovchiligi umumiy quvvatsizlik, holsizlik, tana vaznining kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Uy sharoitida keksa yoshli insonlar ovqatlanishdan oldin dorivor o‘simliklar damlamasidan (fitochoy) ichishlari lozim. Bundan tashqari ishtahani ochishda sarimsoq, ko‘katlar, ko‘k piyoz, turp suvi hamda sitrus mevalar iste’mol qilish yaxshi samara beradi. Keksalar ko‘proq toza havoda sayr qilishlari va kuchlari yetguncha jismoniy mashqlar bajarishlari kerak, shunda organizm energiyasi sarflanib ovqatlanishga bo‘lgan ehtiyoj ortadi.
Bola ishtahasani ochish usullari
Bolalarda ishtahaning yo‘qligi ota-onalarni tashvishga soluvchi eng ko‘p tarqalgan holatlardan biridir. Vahima qilishga shoshilmang, avvalo bolaning hayot tarzini yaxshi o‘rganib, uning nima sababdan ovqatlanish istagi yo‘qligi haqida bilib oling. Hech qachon bolani majburlab ovqatlantirmang, bu uning psixologiyasiga va hazm qilish jarayoniga salbiy ta’sir etishi mumkin (ovqatlanishga bo‘lgan nafrat, yegan ovqatni qayt qilib tashlash).
[caption id="attachment_11296" align="aligncenter" width="626"]
Foto: Shutterstock.com[/caption]
Bolaning ishtahasiga ijobiy ta’sir etish uchun, tongni gimnastika va suv o‘yinlari bilan boshlash kerak. Kun davomida ham bolaning aktiv harakatda bo‘lishi ta’minlash lozim, sayr qilish va turli xil o‘yinlar, ayniqsa tushlik va kechki ovqat oldidan bola kayfiyatini ko‘tarish, bola ishtahasining ochilishiga olib keladi.
Ko‘pchilik bolalar ovqatlanish vaqtini ularning o‘ynashi uchun xalaqit beradigan jarayon deb qabul qilishadi. Shu sababli bola likopchasiga ovqatni kamroq suzib berish kerak, shunda bola uni tezroq iste’mol qiladi va o‘zining sevimli o‘yiniga qaytadi. Ammo, ovqatlanish oralig‘idagi shirinliklar bilan ishtahani bo‘g‘ish yaxshi emas, bunda bolaning o‘z vaqtida ovqatlanish tartibi buziladi.
Psixologik usullardan: sabzavot va souslardan shaklchalar yasash, likopchalarda multfilm qahramonlari surati tushirilgan bo‘lishi (likopchada qaysi qahramon turganligini bilish uchun ovqatni oxirigacha yeyish buyuriladi) bola kayfiyatini ko‘taradi va ovqatlanishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Ishtaha ochish uchun tabiiy retseptlar
[caption id="attachment_11295" align="aligncenter" width="557"]
Foto: Nextews.com[/caption]
Shuvoq (горькая полина) nastoykasi
Kerakli mahsulotlar:
- Quritilgan shuvoq o‘simligi 1 choy qoshiq;
- 2 stakan suv.
Tayyorlash usuli:
- 1 osh qoshiq quritilgan o‘simlikni qaynab turgan suvga soling, ya’ni choy kabi damlang;
- 20 daqiqa kuting. Tayyor bo‘lgan nastoykani ovqatlanishdan 30 daqiqa oldin ¼ stakan hajmda, bir kunda 2-3 marta qabul qiling.
Qoqio‘t (одуванчиков) nastoykasi
Kerakli mahsulotlar:
- Qoqio‘t ildizidan 1 osh qoshiq;
- 250 ml suv.
Tayyorlash usuli:
- Qoqio‘t ildizining quritilgan holida 1 choy qoshiq olib qaynatilgan suvga soling va uni yana qaynating;
- So‘ng qaynatilgan nastoykani 1 soatga tindirib qo‘yiladi.
- Tayyor bo‘lgan nastoykani 1 choy qoshiqdan ovqatdan oldin 3 mahal qabul qilish kerak.
Zangori sachratqi (отвар цикория)
Kerakli mahsulotlar:
- Sachratqi ildizidan 2 osh qoshiq;
- 500 ml suv.
Tayyorlash usuli:
- O‘simlik ildizini qaynagan suvda 10 daqiqa ushlang;
- Tayyor bo‘lgan nastoykadan yarim stakandan ovqatdan 1 kunda 3 mahal qabul qiling.
- Yuqoridagi nastoykalarni tayyor holda dorixonalardan ham olsangiz bo‘ladi.
Quyidagi video lavha orqali mutaxassis Mamlakat Rustamovaning to‘g‘ri va sog‘lom ovqatlanish borasidagi foydali tavsiyalari bilan tanishishingiz mumkin. Zero, ishtaha pasayishi pasayishining asosiy omillaridan biri bu ovqatlanish tartibiga hamda to‘g‘ri ovqatlanish qoidalariga rioya qilmaslikdir. Salomat bo‘ling!
[su_youtube_advanced url="https://youtu.be/COTqmYYVHtU" width="560" height="320" autohide="yes" showinfo="no" rel="no" modestbranding="yes" theme="light" https="yes" playsinline="yes"]
Savol: Assalomu alaykum ishtaha ochishga nima maslahat berasiz? Ertalab umuman hech nima yegim kelmaydi, tushlik, kechki ovqat ham oz-oz yeyman, xolos. Shu bilan keyingi kun ertalabgacha bemalol yuraman. Sal narsaga to‘yib qolaman, hech nima o‘tmaydi. Ko‘pchilik, tibbiyotga yaqin do‘stlarim askarbinka olsang yaxshi bo‘ladi deyishgandi. Shu gap rostmi yoki boshqa usullari bormi? Javob uchun rahmat.
Javob: Ha, askorbinkani olsangiz ishtaha nisbatan ochiladi. Lekin baribir buni sababini topish kerak. Ko‘p hollarda ishtaha pasayishining sababi qalqonsimon bez kasalligi bo‘ladi. Shuning uchun birinchi navbatda endokrinologga ko‘rining.
Ishtahani ochish uchun qalampir yeyish ham naf berishi mumkin. Lekin shifokor qabulida bo‘lib, kasallikning sababini aniqlashni unutmang.
© Javlon Abdullayev, shifokor.
ATF.UZ - Onlayn tibbiy konsultatsiya
Gripp va yuqori nafas yo'llarining infeksiyalarini alomatlarini davolash uchun eng ko’p ishlatiladigan dori vositalardan biri TeraFludir.
TeraFlu bu – alohida paketlarga qadoqlangan eriydigan granulalar.
Har bir paket tarkibi:
Faol moddalar: 2 mg benzoksoniy xloridi, 1,5 mg lidokain gidroxloridi,; Yordamchi moddalar: etanol, qalampiryalpiz moyi, mentol, gliserin, xlorid kislotasi, tozalangan suv.https://apteka.uz/product/teraflyu
Shamollash va grippda balg’am ko’chirish uchun qo'llaniladigan boshqa preparatlar: GRIPHOT, Rinil hotmiks, Insti, Sinupret ekstrakt, Rinomaks, ASS va hk.
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
Klimaks o‘zi nima?
Klimakteriy (klimaks, klimakterik davr) – bu ayollar hayotida har xil tarzda kechadigan fiziologik davrdir. Bu davrda ayollar gormoni-estrogenlar miqdori pasayib, reproduktiv tizim faoliyatining susayishi sodir bo‘ladi natijada hayz ko‘rish sikli to‘xtaydi va bu davr 40-55 yoshlarga to‘g‘ri keladi.
Klimakteriy qanday alomatlari bilan namoyon bo‘ladi?
Klimakteriyning alomatlari turli-tuman belgilar yoki belgilar yig‘indisi bo‘lishi mumkin. Bularga qon quyilishi, tungi terlash, yurakning tez-tez urishi, uyqusizlik, vahimali tush ko‘rish, oyoq qo‘llarning uvishishi, sanchib og‘rishi, tananing va muskullarning zirqirab og‘rishi, bosh og‘rig‘i va aylanishi, kayfiyatning birdaniga o‘zgarishi, asabiylashish, tushkunlik, tez charchash, etning junjikishi, nafas qisishi, havo yetishmasligi, og‘iz qurishi va lovullashi, turli xil noxush ta’m sezgisi, unutuvchanlik boshqalar kiradi. Ba’zi ayollarda bunday alomatlarning birortasi ham paydo bo‘lmaydi. Lekin 75 foiz ayollarda bu alomatlarning bittasi yoki bir nechtasi uchrashi mumkin. Bu alomatlar butunlay meyoriy holat hisoblanadi.Klimakterik davr qancha davom etadi?
Klimakterik davrning yengil va fiziologik kechishi avvalo ayol kishining o‘ziga bog‘liq. Qolaversa, oila a’zolarining qo‘llab-quvvatlashi, oiladagi sog‘lom muhit, atrofdagilarning mehr ko‘rsatishi bu davrning yengil va qisqa muddatli davom etishiga yordam beradi. Bu davr 50 foiz ayollarda bir yilgacha, 25 foiz ayollarda 2-3 yil, 20 foiz ayollarda 5-10-20 yilgacha, 5 foiz ayollarda esa umrining oxirigacha davom etadi. Klimakterik davrda ayollarning tashqi ko‘rinishlarida, sog‘lig‘ida, hayotga bo‘lgan qiziqishlarida sezilarli o‘zgarishlar bo‘ladi. Organizm 20-30 yil avvalgiga qaraganda boshqacha tarzda ishlaydi. Ba’zi ayollarda yuzlarida ajinlar paydo bo‘lishi, so‘niq nigohlar, atrofdagi voqea-hodisalarga qiziqishning yo‘qolishi kuzatilsa, ba’zi ayollarda esa hayotga bo‘lgan munosabatlari umuman o‘zgarmaydi, ulardagi zehn o‘tkirligi, aqlning sinchkovligi, jozibali nigohlari saqlanib qoladi. Yillar davomida yig‘ilgan o‘rnak bo‘larli hayotiy tajribalari, fikrlash doiralari ortib boraveradi.Klimakterik sindrom nima?
Klimakterik sindrom – klimakterik davrni boshidan kechirayotgan ayollardagi patologik holat bo‘lib, bunda nerv-psixik, vegetativ qon tomir va modda almashinuvi buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi. Bu holatning boshlanishi va xarakteriga qarab 3 guruhga bo‘linadi.Erta alomatlar
Vazomotor – qizishning ortib borishi, ter quyilishi, bosh og‘rig‘i, titrash, yurakning tez-tez urishi. Psixoemotsional – asabiylashish, seruyqulik, holsizlik, bezovtalanish, depressiya, libidoning pasayishi, yomon uxlash, vahimali tushlar ko‘rish.O‘rta davr alomatlari
Urogenital – qinning quruq bo‘lishi, jinsiy yaqinlikda og‘riq sezilishi, qichishish, achishish, tez-tez peshobga chiqish. Teri, soch, tirnoqlar – tirnoqlarning mo‘rt va sinuvchanligi, terida ajinlar paydo bo‘lishi va qurishi, sochlarning qurishi va to‘kilishi.Kechki alomatlar
Yurak ishemik kasalligi, osteoporoz, osteoartrit, xotira pasayishi, ko‘rish va eshitishning pasayishi, vazn ortishi va boshqalar.Qaysi shifokorga murojaat qilishi kerak?
Bu davrni boshdan kechirayotgan ayollar ginekolog, nevrolog va kardiolog ko‘rigidan o‘tib turishlari lozim.Foydali maslahatlar
Avvalo hayot tarzingizni va unga bo‘lgan munosabatingizni o‘zgartiring – salbiy holatlarga e’tibor bermang va ijobiy tuyg‘ularga diqqatingizni qarating. Barcha zararli odatlardan voz keching. Achchiq va sho‘r taomlar iste’molini cheklang, tamaki mahsulotlari, spirtli ichimliklardan voz keching. Chunki ularning barchasi qarishni tezlashtiradi. O‘z vazningizni nazorat qiling, ko‘p ovqat yemang. Ovqat ratsionida hayvon oqsilini (go‘sht) kamaytiring, sabzavot va mevalar, baliqni ko‘proq iste’mol qiling. Kalsiyga boy mahsulotlarni (sut, qatiq, tvorog, pishloq, holva) iste’mol qiling. Jismoniy faollikni oshiring, chunki kam harakat qilish semirishga olib keladi. Kuniga 7-8 soat uxlang, chunki uyqu vaqtida organizm kuchlari tiklanadi va asabiylashish omillarining salbiy oqibatlari yo‘qoladi.© Hakimova Nigora Qo‘chqorovna , oliy toifali ginekolog. "Salomatlik sandig‘i" gazetasi.
Vaziyat homiladorlikning kesarcha kesish bilan yakunlanishini taqozo qilgan ekan, tushkunlikka tushmang. Muhimi, farzandingiz bag‘ringizda. Endilikda ardog‘ingizdagi go‘dak tinimsiz parvarish va e’tiborga muhtoj. Buning uddasidan chiqishingiz uchun operatsiyadan keyin to‘laqonli tiklanishingiz kerak. Shifokorning barcha tavsiyalariga amalga kilgandagina tiklanish jarayoni tez va asoratsiz kechadi.
Kesarcha kesishdan keyingi muolaja
Jarrohlik amaliyotidan so‘ng oyoqqa qancha tez tursangiz, tiklanish jarayoni shuncha samarali kechadi. Chunki har qanday operatsiyadan so‘ng tomirlarda tromb hosil bo‘lish xavfi tug‘iladi. Bu ayniqsa 35 yoshdan keyin tug‘adigan ayollarga tegishli. Aynan shuning oldini olish uchun shifokorlar operatsiyadan keyin uzoq yotmaslikni, o‘zini zo‘riqtirmagan holda harakatda bo‘lishni uqtirishadi. Shunday ekan, operatsiya kunining ertasigayoq o‘rningizdan turishga harakat qiling.
O‘rindan to‘g‘ri turishga o‘rganing
Buni quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiring:
- oyoqlarni tizzada bukib, yonboshlab oling.
- ehtiyotkorlik bilan qaddingizni ko‘taring.
- yarim o‘tirgan holda bir oz dam oling.
- yordamchining ko‘magi bilan oyoqqa turing. Birinchi marta yurish uchun 2-3 qadamning o‘zi kifoya.
Bolangizni emizing
Operatsiyadan keyin ba’zi onalarda sut kelishi ancha kechikadi. Lekin go‘dagingiz ona sutiga juda muhtoj. Bu yana o‘z salomatligingiz uchun ham muhim. Emizish bachadonning tez qisqarishiga yordam beradi.
Bo’lajak onalarda vitaminlar yetishmasligi holatini yengish uchun eng ko’p ishlatiladigan vitamin komplekslaridan biri Alfavit mamino zdorovyedir.
Alfavit mamino zdorovye bu – 500 mg dan, bir qadoqda 60 dona vitamin va mineral kompleksli tabletkalar.
Tabletkalar tarkibi: Yod, Foliy kislotasi, D-pantenol (B5 vitamini), B1 vitamini, B12 vitamini, B2 vitamini, B6 vitamini, S vitamini, PP vitamini, A vitamini (palmitat shaklida), temir, kalsiy, magniy, mis, xoletsalsiferol (D3 vitamini) ), Xrom, rux, biotin, E vitamini, marganets, K vitamini, L-taurin, molibden
Preparatning narxini ushbu bo’limda ko’rsa bo’ladi — https://apteka.uz/offer/alfavit-mamino-zdorove-vitaminno-mineralnyy-kompleks-tabletki-500-mg-n60
Homilador ayollarda qo’llaniladigan boshqa vitaminlar: Elevit, Komplivit, Foliy kislotasi, Vitarich va hk.
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
Ko‘krak bezi saratoni - o‘sma kasalliklari orasida eng ko‘p tarqalgan kasallik. Tibbiy statistik ko‘rsatkichlarlarga ko‘ra bu kasallik bilan dunyo bo‘ylab 10 % ayollar, ayniqsa yevropa mamlakatlarida istiqomat qiluvchi ayollar kasallangan. Ko‘p hollarda saraton 45 yoshdan oshganlarda kuzatiladi. Rivojlangan davlatlarda ushbu kasallik biroz kamaygan, bunga sabab kasallikni aniqlashda zamonaviy tekshiruvlar o‘ylab topilgani va davo choralarining samaradorligidir. Shunday bo‘sa ham o‘sma turli xildagi hujayralar va ularning o‘sish darajalari farq qilgani uchun kasallikni davolash qiyinchiliklar tug‘diradi. Kasallik rivojlanishi sekin, uzoq vaqt davomida belgilarsiz kechadi, ba’zi hollarda kasallik shiddat bilan rivojlanishi ham mumkin. Ko‘krak bezi saratonining samarali davosi uning erta aniqlanishlaridagina amalga oshadi.
Ko‘krak bezi saratonining kelib chiqish sabablari
Saraton kelib chiqishiga turli xil sabablar bo‘lishiga qaramay, asosiy o‘rinni irsiy moyillik va gormonal o‘zgarishlar egallaydi, ayniqsa esterogen gormonlarning ta’siri natijasida o‘sma kelib chiqish xavfi yuqori. O‘sma paydo bo‘lishiga olib keluvchi xavf omillari:
- Anamnezda qarindoshlar orasida o‘sma kasalligi bilan kasallanganlar bo‘lishi;
- Hayz ko‘rishning erta yoshlarda (12 yoshdan avval) yoki klimaks davrining kech boshlanishi (55 yoshdan keyin). Bular esterogen gormonining aktivligi bilan tushuntiriladi;
- Organizmdagi boshqa a’zolarda paydo bo‘lgan o‘smalar;
- Turli xil irsiy omillar;
- Ko‘krak bezi saratoni tug‘magan ayollarda va birinchi homiladorligi kech bo‘lgan (35 yoshdan keyin) ayollarda kelib chiqish xavfi yuqori;
- Radiatsiya ta’siri, masalan nur terapiyasi, qayta-qayta rentgen nurlari bilan tekshiruvlar, ekologik salbiy hududlarda yashovchilar va ishlovchilar;
- Kam harakat hayot tarzi;
- Zararli odatlar: spirtli ichimliklar ichish va tamaki chekish;
- Nazoratsiz gormonal kontraseptiv preparatlar qabul qilish, uzoq muddatli gormonal terapiya;
Yuqorida sanab o‘tilgan xavf omillari to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘sma paydo qilmaydi, shunchaki saraton kelib chiqishiga moyillikni oshiradi. Shu qatorda uzun bo‘yli va semiz ayollarning barchasi ham saraton bilan kasallanavermaydi. Albatta ko‘krak bezi saratoni kelib chiqishi uchun bir emas, bir necha faktorlar rol o‘ynaydi.
Ko‘krak bezi saratoni turlari va belgilari
Tibbiy amaliyotda ko‘krak bezi saratonining bir necha turlari farqlanadi:
Tugunli ko‘rinishi – ko‘krak bezida yumaloq yoki noto‘g‘ri shakldagi, ushlab ko‘rilganda og‘riqsiz bo‘lgan hosila paydo bo‘ladi. Qo‘llar bilan shu hosila ushlanganda teri ostidan bo‘rtib turganligi va terining o‘zgarganligi bilinadi. Kasallikning so‘ngi bosqichlarida terida yaralar, ko‘krak bezining deformatsiyasi, qo‘ltiq osti va o‘mrov osti limfa bezlari kattalashadi.
Shishli-infiltrat turi – bunday turdagi ko‘krak bezi o‘smasi ko‘proq yosh ayollarda uchraydi. O‘sma butun ko‘krak bezini egallab olib, palpatsiya qilinganda og‘riq chaqiruvchi bo‘ladi. Ushbu sohadagi teri apelsin po‘sti kabi bo‘lib qoladi, so‘rg‘ichlar atrofida shish paydo bo‘ladi. Qo‘ltiq osti limfa bezlari kattalashadi.
Mastitsimon saraton – har qanday yoshdagi ayollarda uchraydi, ko‘proq yosh ayollarda kuzatiladi. Kasallik natijasida ko‘krak bezi shishadi va hajmi kattalashadi, tana harorati va mahalliy harorat ko‘tariladi. Ko‘krak bezida zich qattiq hosila paydo bo‘ladi.
Saramassimon (roja) formasi – bunday o‘sma kasalligi saramas (roja) yallig‘lanishi kabi kechadi. Ko‘krak bezida qizarish va notekisliklar, bezning qattiqlashishi kuzatiladi. Palpatsiyada hech qanday tugunlar aniqlanmaydi.
Pansirnaya forma – o‘sma hujayralarining o‘sishi butun ko‘krak bezi terisi va teri osti yog‘ qavati bo‘ylab tarqalagan bo‘ladi. Kasallik ikkinchi ko‘krak bezini ham qamrab olishi mumkin. Saratonning bu turida o‘ziga xos jihat shuki, bunda ko‘krak bezi hajmi kichrayadi, uning terisi zichlashadi va bez harakatchanligi cheklanadi.
Pedjet saratoni – o‘sma kasalligining eng kam uchraydigan turi, umumiy o‘sma kasalliklarning 5 %ini tashkil qiladi. Ko‘krak bezida yaralar, teri deformatsiyalari, so‘rg‘ichlar atrofida tugun paydo bo‘lishi, qichishish bilan kechadi. Kechki bosqichlarda metastazlar beradi.
Boshqa o‘sma kasalliklari kabi ko‘krak bezi saratonini ham erta muddatlarda aniqlash qiyin, chunki kasallik belgilarsiz boshlanadi. Har qanday belgi, masalan, ko‘krak bezida og‘riqlar, shish, diskomfort, so‘rg‘ichlar kattalashishi, so‘rg‘ichlardan oqgan patologik suyuqliklar va shu kabi holatlar kuzatilsa, darhol shifokor ko‘rigidan o‘tish kerak.
[box type="info" align="aligncenter" class="" width=""]Diqqat! Agar sizda ko‘krak bezi so‘rg‘ichlarida har qanday qattiqlashgan hosila paydo bo‘lsa, yuqoridagi belgilar kuzatilmasa ham zudlik bilan shifokor ko‘rigidan o‘ting.[/box]Kasallik darajasini belgilash uchun maxsus jadavaladan foydalaniladi: T – harfi bilan birlamchi o‘sma soni, M – harfi bilan boshqa organlarga tarqalgan metastazlar soni, N – harfi bilan mahalliy zararlangan limfa tugunlari soni belgilanadi.
Yomon sifatli o‘smalar ko‘krak bezining turli sohalarida joylashishi mumkin: teri qoplamalarida, areola va so‘rg‘ichlar atrofida, yuqori va pastki ichki kvadrat, yoki yuqori va pastki ichki kvadrat, orqa qo‘ltiq osti sohasida bo‘lishi mumkin.
Ko‘krak bezi saratonini erta aniqlash usullari
Ko‘krak bezi saratonining erta diagnostikasiga o‘z-o‘zini tekshirish va shifokor-mammolog ko‘rigidan o‘tish kiradi. 40 yoshdan oshganda yilda bir marotaba mammografiya tekshiruvidan o‘tib turish kerak.
Ko‘krak bezini mustaqil ravishda tekshirish har oyda, hayz siklining 5-7 kunlarida o‘tkazgan yaxshiroq. Ko‘ruvda ko‘krak bezlarining simmetrikligiga, teri qoplamali va so‘rg‘ichlar holatiga, ko‘krak bezining hajmiga e’tibor qaratish lozim. Palpatsiyani yotgan yoki o‘tirgan holda o‘tkazish mumkin. Har bir ko‘krak bezini galma-galdan, so‘rg‘ichlardan boshlab tanasining oxirigacha palpatsiya qilish kerak. Ko‘krak bezidagi har qanday qattiqlik va zichlashgan hosila kasallikka shubha qilish asos bo‘ladi. Bundan tashqari qo‘ltiq osti sohasidagi limfa bezlariga ham e’tibor qaratish lozim. Har qanday gumon qilinayotgan hosila aniqlansa, darhol mutaxassis shifokorga murojaat qilish zarur.
Aniq diagnoz esa quyidagi tekshiruvlar o‘tkazilgach aniqlanadi:
- Mammolog ko‘rigi;
- Mammografiya;
- Duktografiya;
- UTT (UZI);
- Paydo bo‘lgan hosila biopsiyasi;
- So‘rg‘ichdan kelgan har qanday patologik suyuqlik laborator analizi;
- Qonni gormon va onkomarkerlarga tekshirish;
Qo‘shimcha tekshiruv usullari:
- Ko‘krak qafasi rentgenografiyasi;
- Kompyuter tomografiyasi;
- Suyaklar tekshiruvi;
- Qorin bo‘shlig‘I UTT (UZI) tekshiruvi.
Ko‘krak bezi saratonini davolash
Ko‘krak bezi saratonini zamonaviy tibbiyotda davolash operatsiya, kimyo va nur terapiyasi, gormonal va immunoterapiyani o‘z ichiga oladi. Bu kasallikda davo choralari har bir ayol uchun individual va bir necha usullar kompleksidan iborat bo‘ladi.
Ko‘krak bezi saratoning xirurgik davosi
Kasallikning asosiy davosi bo‘lib operatsiya hisoblanadi. Zamonaviy jarrohlik amaliyotlari maksimal darajada sog‘lom ko‘krak bezini va uning qismlarini saqlab qolishga qaratilgan. Operatsiyadan keyin odatda kimyo va nur terapiyasi buyuriladi.
Jarroh-onkolog tomonidan o‘tkaziladigan operatsiyalarning bir necha turi bor:
- Radikal kesish – ko‘krak bezini teri osti yog‘ qavati va limfa tugunlari bilan “nursimon” kesish;
- Radikal mastektomiya – ko‘krak bezini limfa tugunlari bilan birgalikda butunlay olib tashlash. Hozirgi tibbiyotda bu amaliyot kam hollarda qo‘llaniladi;
- Kvadranektomiya – hosil bo‘lgan o‘smani atrof to‘qimalari bilan 5 sm gacha radiusda olib tashlash. Bu usul kasallikning erta bosqichlarida samarali;
- Lampektomiya – kichik operativ aralashuv, o‘smaning o‘zini va limfa tuguninigina olib tashlash.
Ko‘krak bezi saratonida nur terapiyasi
O‘sma kasalligida nur terapiyasi operatsiyadan oldin, operatsiya vaqtida, operatsiyadan keyin va mustaqil ravishda nur terapiyasi o‘tkazish mumkin.
Operatsiyadan oldingi nur terapiyasi o‘sma hujayralarining maksimal darajada yo‘qotilishiga mo‘ljallangan bo‘ladi, shunda operatsiya o‘tkazish osonlashadi.
Operatsiydan keyingi nur terapiyasi qayta o‘sma kelib chiqmasligini oldini olish maqsadida o‘tkaziladi.
Operatsiya davomida nur terapiyasi o‘tkazishdan maqsad maksimal darajada sog‘lom ko‘krak bezini saqlab qolishga qaratiladi.
Operatsiyaga qarshi ko‘rsatmalar bo‘lsa, mustaqil ravishda nur terapiyasi o‘tkaziladi. Nur terapiyasini masofadan turib o‘tkazishdan tashqari ichki ya’ni o‘smaning o‘zida ham o‘tkazsa bo‘ladi. Bundan tashqari, nur terapiyasi limfa tugunlarida ham o‘tkaziladi.
Kasallikni medikomentoz davosida sitostatik preparatlar - o‘sma hujayralarini o‘sishdan to‘xtatish va yo‘qotish maqsadida o‘tkaziladi. Bu preparatlarning nojo‘ya ta’sirlari ko‘pligi sababli medikomentoz davo qat’iy ko‘rsatmalardagina buyuriladi.
Ko‘krak bezi saratonida gormonal terapiya
Ko‘krak bezi saratoni esterogen gormonlari ta’sirida rivojlanishini hisobga olib, uning davosida gormonal preparatlar ham tavsiya etiladi. Bu usulning samaradorligi o‘sma hujayralarining gormonlarga sezgirligi bo‘lsagina bilinadi. Gormonal davoga tuxumdonlarni olib tashlash hamda gormonal preparatlar buyurish kiradi. Ular shifokor tomonidan qat’iy individual ravishda buyuriladi. Davo rejasini tuzishda shifokor o‘smaning hajmi, mahalliy va uzoq metastazlarni, laborator va instrumental tekshiruvlar natijalarini, bemorning umumiy ahvolini inobatga oladi.
Ko‘krak bezi saratonining davosida muhim jihatlari bemorning psixologik va sotsiologik holatini tiklashdir. Ko‘krak bezlari olib tashlanganda kosmetik jihatdan qayta tiklash maqsadida plastik operatsiyalar o‘tkaziladi.
Kasallik prognozi
Bugungi kunga kelib ko‘krak bezi saratoni barcha o‘sma kasalliklari orasida eng yaxshi o‘rganilgan kasallikdir. Uni erta muddatlarda aniqlab samarali davolasa bo‘ladi. Individual prognoz o‘smaning hajmi, joylashgan joyi, rivojlanish darajasi va boshqa kriteriyalarga qarab belgilanadi. Ijobiy natijaga ko‘proq gormonlarga sezgir bo‘lgan o‘sma kasalligida erishsa bo‘ladi, chunki bunday holatda o‘sma rak oldi holatida uzoq muddat saqlanadi.
O‘sma kasalligining prognozi uning metastazlar berishi bilan ham belgilanadi. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘krak bezi saratoni metastazlar soni 4 ta limfa tugunidan ko‘p bo‘lsa, davolanish samarasi kam bo‘ladi. Gematogen metastazlardan ko‘ra mahalliy metastazlarda davolanish samarasi ijobiyroq bo‘ladi. Eng xavflisi bo‘lib, metastazlar uzoq organlarga tarqalib ketishi hisoblanadi. Bundan tashqari onkomarkerlar ko‘rsatkichi ham muhim rol o‘ynaydi, uning miqdori oshishi metastazlar va qayta rivojlanishlar xavfini oshirib yuboradi.
Hayotchanlik haqida ma’lumotlar
Ko‘krak bezi saratonida yashovchanlik 55 % ni tashkil etadi. Adekvat davo choralari ko‘rilmasa, bu ko‘rsatkich 10 %ni tashkil qiladi. Yashovchanlik darajasiga ko‘plab faktorlar ta’sir qiladi. Agar o‘sma darajalariga qarab yashovchanlik aniqlansa, o‘smaning boshlang‘ich darajalarida 95 %ni tashkil qiladi. Ikkinchi bosqichda, o‘smaning 5 sm gacha paydo bo‘lishida, o‘sma hujayralarining bir ikki limfa tugunlariga metastazlarida yashovchanlik 55-80 %ni tashkil qiladi.
Uchinchi va to‘rtinchi bosqichdagi saratonda yashovchanlik 50-10 %ni tashkil etadi. Ammo shunga qaramay, o‘z vaqtida kasallikni aniqlash, uni davolash, operativ va kimyo-nur terapiyalarni bir vaqtda olib borish, shifokor tavsiyalariga qat’iy rioya qilish va sog‘lom turmush tarzini olib borish ushbu kasallikni ma'lum darajada yengishga imkon beradi.
Bo’lajak onalarda vitaminlar yetishmasligi holatini yengish uchun eng ko’p ishlatiladigan vitamin komplekslaridan biri Alfavit mamino zdorovyedir.
Alfavit mamino zdorovye bu – 500 mg dan, bir qadoqda 60 dona vitamin va mineral kompleksli tabletkalar.
Tabletkalar tarkibi: Yod, Foliy kislotasi, D-pantenol (B5 vitamini), B1 vitamini, B12 vitamini, B2 vitamini, B6 vitamini, S vitamini, PP vitamini, A vitamini (palmitat shaklida), temir, kalsiy, magniy, mis, xoletsalsiferol (D3 vitamini) ), Xrom, rux, biotin, E vitamini, marganets, K vitamini, L-taurin, molibden
Preparatning narxini ushbu bo’limda ko’rsa bo’ladi — https://apteka.uz/offer/alfavit-mamino-zdorove-vitaminno-mineralnyy-kompleks-tabletki-500-mg-n60
Homilador ayollarda qo’llaniladigan boshqa vitaminlar: Elevit, Komplivit, Foliy kislotasi, Vitarich va hk.
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
XX asrning 30-yillaridayoq sutda gormonlar va boshqa biologik faol moddalar mavjudligi ma’lum edi. Bu sohadagi tadqiqotlar keyingi o‘n yillarda ayniqsa keng rivoj topgan bo‘lsa ham, sutdagi gormonlar va boshqa biologik faol moddalarning rivojlanayotgan organizm uchun fiziologik va patofiziologik mohiyati to‘la-to‘kis oydinlashtirilmadi.
Sutda qanday gormonlar topilgan?
Topilgan gormonlarning miqdori qancha va bu miqdor qanday omillarga bog‘liq? Bu gormonlar yangi tug‘ilgan bola oshqozon-ichak yo‘llaridan qancha so‘riladi yoki o‘zgarishlarga uchraydimi, degan savollar tug‘iladi.
Hayvonlar sutida topilgan gormonlarning soni juda ham ko‘p.
Oqsil – peptid gormonlar. Sut ajralish, ya’ni laktatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy gormonlar – bu prolaktin. Prolaktinning sutdagi konsentratsiyasi taxminan qondagiga to‘g‘ri keladi. Lekin laktatsiya boshlanishida bu gormon qonga nisbatan ko‘p miqdorda to‘planadi. Sutdagi prolaktinni oshqozon ichak yo‘llariga ta’sir qilmaydi deb bo‘lmaydi. Laktatsiya somatotropin gormoniga ham bog‘liq. Emizuvchi onalarning sutida bu gormon ancha sezilarli miqdorda bo‘ladi. Sutda gipofiz gormonlaridan tireotropin, gonadotropin va kortikotropin borligi aniqlangan. Kortikotropin va tireotropin chaqaloq ichagida biologik faol shaklda so‘riladi va tegishli endokrin bezlariga ta’sir ko‘rsatadi. Sutda gipotalamusning rilizing gormonlari ham topilgan. Ayol sutida lyuliberin konsentratsiyasi qondagiga nisbatan 5 marta ortiq. Sutdagi lyuliberin gipotalamusda ishlanadigan lyuliberindan farq qilmaydi va ikkala gonadotrop gormonlar – lyutropin va follitropin ishlanishini chaqirishga qodir. Sutda tiroliberin va bombezin gormonlari ham topilgan.
Ular oshqozon-ichak yo‘llarida gastrin va xolesistokinin ovqat hazm qilishda qatnashadigan moddalar ajralishiga yordam beradi, hatto ularning o‘rinlarini qoplashlari ham mumkin. Sutda insulin ham bor. Ayol sutida insulinning miqdori qonga nisbatan 4-8 marta ortiq. Ma’lumki, insulin nuklein kislotalar, oqsil, glikogen, lipidlar, ko‘p energiya beradigan makroergik birikmalar sintezini jadallashtiradi. Ayol sutida kalsitonin ham topilgan. Uning miqdori qondagiga nisbatan 10-40 barobar ko‘p. Sut bilan kiradigan kalsiyni chaqaloq organizmida kalsiy o‘zlashtirishda qatnashsa kerak degan ehtimollar bor. Sutda sezilarli miqdorda tireoid gormonlar – tiroksin va uning biologik faol shakli bo‘lmish trotodtironin mavjud. Sutdagi tireoid gormonlar chaqaloq ichagiga tushgandan so‘ng har xil organlar, ayniqsa, jigar va buyrakdagi modda almashinuv jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. Bu gormonlarning muhim nishonlaridan biri miya.
Hamma sut emizuvchilar turida markaziy asab sistemasining yetilishida tireoid gormonlar katta o‘rin tutadi. Tireoid gormonlar bilan bir qatorda sutda bu gormonlarni bog‘laydigan oqsillar ham topilgan. Tiroksin bog‘laydigan oqsillar gormonni bir yerdan ikkinchi yerga tashishda va uning almashinuvida katta rol o‘ynaydi.
Sutdagi tireoid gormonlar, ularning mohiyati ustida O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Bioximiya institutida akademik Yo. X. To‘raqulov rahbarligida samarali tadqiqotlar olib borilgan. Bunda ayollar va har xil hayvonlar sutida tireoid gormonlar miqdori taqqoslab o‘rganildi, bola tug‘ilgandan keyin uning organizmiga boshlang‘ich davrda sut bilan kiradigan gormonlar miqdori o‘lchandi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ayol suti o‘z tarkibida ko‘p miqdorda tireoid gormonlar tutar ekan va ularning katta ulushi triyodtironindan iborat ekan. Bu esa chaqaloqni tireoid gormonning biologik faol shakli bilan ta’min etishda katta o‘rin tutadi. Shu bilan birga sutdagi tireoid gormonlarning yangi tug‘ilgan bolada karbonsuvlar almashinuviga, endokrin sistemasining taraqqiyotiga ta’sir etishi ko‘rsatildi.
Shunisi qiziqki, sigir sutida va bolalarning sun’iy ovqatlarida tireoid gormonlar yo‘q ekan. Bu hol amaliy mohiyatga ega bo‘lib, bunday bolalar sun’iy ovqatining tarkibini tireoid gormonlar bilan to‘ldirish zarur bo‘ladi. Yana shunday xulosa chiqib keladi: yangi tug‘ilgan bolani dastlabki olti oy ichida ayol suti bilan boqish maqsadga muvofiqdir.
Steroid gormonlar. Laktatsiya boshlanishi uchun prolaktin, somatotropin va tireoid gormonlar kabi kortikosteroidlar ham zarur. Kortikosteroidlar prolaktinning sut ishlanishiga ta’sirini kuchaytiradi.
Sutda glyukokortikoidlarga kiradigan kortizol va kortikosteron topilgan. Bu ikki gormon sutda bir xil miqdorda bo‘lib, qondagi miqdordan farq qilmaydi. Sutda qondagi transkortinga o‘xshash kortikoid bog‘laydigan oqsil topilgan.
Ayol sutida oz miqdorda glyukokortikoidlar ham bor, lekin ular bola organizmidagi gormon miqdoriga ta’sir ko‘rsatmaydilar. Biroq sintetik kortikosteroidlar bilan davolangan onalar sutida bu gormonlar ko‘p miqdorda bo‘lishi mumkin va u ehtiyotlikni talab qiladi. Estrogenlar ham prolaktinning laktatsiya chaqirish xususiyatini kuchaytiradi. Lekin estrogenlarning sut ishlanishiga bevosita ta’sir etishi to‘g‘risida dalillar yo‘q. Taxminlarga qaraganda, tug‘ish oldidan estrogenlar miqdorining o‘zgarishi, prolaktin, somatotropin va kortikotropin ishlanishini jadallashtiradi, bular esa o‘z navbatida sut bezlarida sut ishlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Progesteron. Progesteron va estrogenlar lipidlarga moyil bo‘lgani uchun, glyukokortikoid gormonlardan farqli o‘laroq, sutning yog‘ fraksiyasida uchraydi. Sutda progesteron bog‘lovchi oqsil ham topilgan. Fiziologik sharoitlarda estradiolning qondan sutga o‘tish nisbati 10:1 ga teng.
Shunday qilib, tabiat ona va bola salomatligining “g‘amini yeb” qo‘ygan va qaysi vaqtda qanday gormonlar qaysi miqdorda bo‘lishini belgilagan. Lekin tabiatan belgilangan gormonlar nisbati sintetik gormonlar, ayniqsa kontratseptivlar (bo‘yida bo‘lib qolishning oldini oladigan dorilar) qo‘llash oqibatida buzilishi mumkin. Estrogenlar va progestinlar tuzilishiga yaqin bo‘lgan kontratseptivlar qondan sutga o‘tadi. Kontratseptivlar ishlatgan onalarning emizikli bolalarida ko‘krak bezlarining kattalashishi – ginekomastiya kuzatilgan.
Sutda melatonin gormoni ham bor. Sut melatonini bola epifizida ishlanishiga qadar tashqaridan keladigan manba hisoblanadi. Sut melatonini yangi tug‘ilgan chaqaloqning pigment almashinuviga ta’sir ko‘rsatadi. Sutda prostaglandinlar ham topilgan. Ular chaqaloqning ichagida ovqat hazm qilish jarayonlariga, shu jumladan ozuqa moddalarning ichak devorida shimilishiga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shunday qilib, yangi tug‘ilgan bolalar ona suti bilan hammasi bo‘lmasa ham, gormonlarning juda ko‘pini iste’mol qilar ekan. Tug‘ilgandan keyingi dastlabki (neonatal) davrida ichak devoridagi to‘siqdan faqat peptid gormonlar emas, hatto oqsil tabiatli gormonlar ham bemalol o‘tib, o‘ziga xos ishlarni bajaradilar. Bu ishning bajarilishida albatta, ichak devorlarining gistologik tuzilishi, u yerdagi proteolitik fermentlarning ingibitorlari mavjudligi qo‘l keladi.
Ayol sutidagi proteolitik fermentlar ingibitori sut tarkibidagi oqsil va peptid tabiatli gormonlarning parchalanib ketmasligini ta’minlaydi va shu yo‘sinda bola rivoji uchun zarur bo‘lgan biologik faol moddalarni yetkazib beradi.
O‘sish jarayonida gormonlar o‘rni
Tirik materiyaning asosiy xususiyatlaridan biri o‘sish, ya’ni tashkil topgan hujayralar sonining ko‘payishidir.
O‘sish bilan birgalikda u bilan uzviy bog‘langan rivojlanish jarayoni o‘tadi. Bu jarayonda sifat o‘zgarishlarning katta bir yig‘indisi yuz beradi, ya’ni to‘qima va a’zolarda farqlanish (differensirovka) va shakllanish ro‘y beradi, organizmning ayrim qismlari orasida yaqindan aloqa barpo etiladi, neyro-gormonal idora va tashqi muhit bilan munosabatlar takomillashadi. Organizmning o‘sishi tuxum hujayraning urchigan paytidan to voyaga yetguncha faol davom etadi. Odamda o‘sish 22-25 yoshda to‘xtaydi.
Odam bo‘yining o‘sishi hamma davrda bir tekis o‘tmaydi. Tug‘ilgandan so‘ng birinchi yili bola tez o‘sadi, bo‘yi 50 foizga uzayadi, og‘irligi esa uch barobar ortadi. Bu o‘sishdagi birinchi keskin o‘zgarish. So‘nggi yillarda to balog‘atga yetguncha o‘sish sekinroq va nisbatan bir xil tarzda boradi.
O‘sishda ikkinchi keskin o‘zgarish balog‘atga yetish davrida yuz beradi. O‘sish tana qismlari nisbatining o‘zgarishi bilan davom etadi. Yangi tug‘ilgan bolaning boshi va tanasi nisbatan katta, oyoq-qo‘llari kalta bo‘ladi. Yosh kattalashishi bilan boshning o‘sishi sekinlashadi, oyoq-qo‘llarniki esa, aksincha, tezlashadi, balog‘atga yetish davrida tana shaklida va ayrim qismlarning nisbatlarida jinsiy farqlar paydo bo‘ladi.
Yuqorida aytilganidek, o‘sishning asosini, hujayralar sonining ko‘payishi va hajmning kattalashishi tashkil qiladi, hujayra sonining ko‘payishi giperplaziya, hajmi kattalashishi gipertrofiya nomi bilan yuritiladi. Lekin tananing umumiy o‘sishida yetakchi rolni skeletning kattalashishi o‘ynaydi. Shuni aytish kerakki, sog‘lom kishida tananing katta bo‘lishi ma’lum darajagacha bo‘lib, u kishining irsiyatiga bog‘liq.
Hujayraning o‘sish va ko‘payishiga bo‘lgan qobiliyat DNK ning replikatsiyasiga – qayta ko‘payishiga bog‘liq. Xususan DNK replikatsiyasi va hujayra bo‘linishi hisobiga giperplaziya kelib chiqadi. Hujayra gipertrofiyasi oqsillar ko‘payib ketishi hisobiga bo‘ladi, lekin mutanosib ravishda hujayrada DNK ko‘paymaydi. Shunday qilib, o‘sish o‘zagini irsiy belgilangan nuklein kislotalar va oqsillar sintezi tashkil qiladi. Bu asosiy biologik jarayonlarning qudrati katta, ya’ni bu jarayon cheksiz. Lekin ular ma’lum idora etuvchi ta’sirlarga bo‘ysundirilgan.
Hujayralar bo‘linishini idora qilish filogenezning dastlabki bosqichlaridayoq paydo bo‘lgan. Bunday idora hujayradagi mitotik faollikni oshiruvchi yoki cheklovchi kimyoviy moddalar hosil qilish orqali olib boriladi. Lekin yuqori darajada rivojlangan organizmlarda, ayniqsa odamda, o‘sishni va taraqqiyotni idora qilishda neyroendokrin sistemasi katta o‘rin tutadi va u tashqi muhitning ko‘p qirrali ta’siri o‘tishida vositachilik qiladi.
O‘sishga ta’sir qiladigan asosiy gormon somatotropin hisoblanadi. Lekin o‘sish jarayonining plastik va energetik jabhalarini ta’min qilishda bu gormonning bir o‘zi yetarli emas. Buning uchun somatotropindan tashqari insulin, tireoid va jinsiy gormonlar ham kerak. Skelet shakllanishi uchun kalsitonin va paratgormon kerak. Yana somatotropinga qarshi ishlaydigan gormonlar, xususan glyukokortikoidlar ta’sirini ham nazarda tutish kerak. Hayotning har xil bosqichida bu gormonlarning miqdoriy munosabatlari bir xil emas. Chaqaloqlik vaqtida 1-3 yoshlik davrlarida o‘sishni jadallashtiradigan asosiy endokrin omillar safiga somatotropin, tireoid gormonlar va insulin kiradi. Ikkinchi yoshlik davrning oxirlaridan boshlab va o‘spirinlik yillari bu gormonlar qatori yuzaga jinsiy gormonlar ta’siri ham chiqadi. Kichik bolalarda o‘sishning gormonlarga bog‘liq bo‘lgan buzilishlari ko‘pincha adenogipofizda somatotropin ishlanishi buzilishi va tireoid gormonlarning yetishmovchilik oqibatida kelib chiqadi. O‘spirinlarda o‘sishning kechikishi ko‘pincha balog‘atga yetishning kechikishi bilan bog‘liq.
Ma’lumki, bolalar va o‘spirinlar skeletining tarkibida tog‘ay to‘qimalar kattalarga nisbatan ko‘p. O‘sish bilan, ayniqsa balog‘atga yetgandan so‘ng suyakda kalsiy tuzlari to‘planadi. Naysimon suyaklarning epifizar qismida joylashgan tog‘ay somatotropin ta’siriga juda sezgir. Bu gormon ta’sirida epifizar qismida yangi to‘qimalar hosil bo‘ladi va shuning hisobiga naysimon suyaklar uzayadi. Ayni vaqtda somatotropin ta’sirida yumshoq biriktiruvchi to‘qima hosil bo‘lishi faollashadi. Bu albatta, tez o‘sayotgan skelet qismlarini bir-biri bilan mustahkam bog‘lash va ko‘payayotgan mushak to‘qimasiga moslashtirish uchun juda muhimdir.
Somatotropin mushaklar va parenimatoz a’zolar (jigar, buyrak) rivojlanishiga ham jadallashtiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Somatotropinning oqsil sinteziga bo‘lgan ta’siri qanchalik qudratliligini gipofiz kasalligi tufayli yuzaga chiqqan gigantizmda yaqqol ko‘rish mumkin. Bu kasallik somatotropin ishlaydigan gipofiz oldi qismida shish paydo bo‘lishining oqibatidir. Endokrinologiya tarixida ma’lum bo‘lgan beqiyos misol bu “alton gigati”, tug‘ilishida uning katta-kichikligi odatdagidan farq qilmagan. Lekin 6 oylikdan boshlab bola juda tez o‘sa boshlagan, 1 yoshga borib 24 kg og‘irlikka ega bo‘lgan, 22 yoshida esa bo‘yi 248 sm bo‘lib, og‘irligi 180 kg ga yetgan.
"O‘zbekistonda sog‘likni saqlash" gazetasi.
Avitsenna.uz sayti orqali mavzuga aloqador quyidagi maqolalarni ham o‘qishingiz mumkin:
Hayotingizda yangi oila a’zosi paydo bo‘lganligi bilan tabriklaymiz! Bu kichik, beozor bola uzoq yillar davomida umringiz mazmuniga aylanib, sizga baxt va quvonch keltirsin. Albatta, siz bu kichkintoyni uzoq va mazmunli hayoti davomida sog‘lom, baxtli, quvnoq o‘sishini xohlaysiz. Lekin siz hamma vaqt bola bilan qanday muloqotda bo‘lishni bilmasligingiz mumkin. O‘ylaymizki, e’tiboringizga havola qilinayotgan mazkur qo‘llanma farzandingiz sog‘lom o‘sib-ulg‘ayishida sizga yordam beradi.
Kindik parvarishi
Ko‘pincha chaqaloqning kindik qoldig‘i tug‘ruqdan so‘ng 4-6-kuni tushadi va tuzala boshlaydi. Ba’zan bu jarayon cho‘zilishi mumkin. Uyga javob bo‘lgandan so‘ng bolaning kindik qoldig‘iga alohida e’tibor talab qilinmaydi, faqatgina har kungi choyshablarni dazmollab toza saqlab turish lozim. Agar kindik qoldig‘ida qizarish, ajralma, hid paydo bo‘lsa, tezlik bilan bolalar xirurgiga yoki oilaviy shifokorga murojaat qiling.
Teri holati
Ko‘pincha yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning yuz terisi va badanida qizil dog‘lar paydo bo‘ladi. Bu dog‘lar tez o‘tib ketadi. Ayrim vaqtda belning pastki qismida dog‘lar kam bo‘lib, dumbasida ko‘kimtir dog‘lar uchraydi, bu holatlar o‘tib ketadi.
Shuningdek, go‘daklarning burun va ko‘z atrofida mayda oq donachalar bo‘lishi mumkin. Bu esa davo talab etmaydi va tezda yo‘qoladi.
Sochlar
Ko‘pgina bolalar qalin sochlari bilan, ba’zilari esa kam sochlar bilan tug‘iladi. Deyarli hamma sochlar to‘kiladi va o‘rniga yangi sochlar chiqadi. Ko‘pgina chaqaloqlarning badanida, peshona va yonoqlarida momiq sochlar bo‘ladi. Ular asta-sekin to‘kilib ketadi.
Chaqalo liqildog‘i
Bolangizning boshida yumshoq joy borligini sezishingiz mumkin (katta liqildoq). Ensa sohasida yana bir kichik liqildoq mavjud. Bir necha oy mobaynida suyaklar o‘sib, shu joyni yopib qo‘yadi. Bu qismdagi teri qavatining qalinligi sababli boshni yuvish xavfsizdir.
Aloqador maqola: Bola liqildog‘i haqida
Ko‘z
Bola tug‘ilgandan so‘ng ko‘p holatlarda qovoqlari shishgan, ko‘zida qizil nuqtalar bo‘ladi. Bu shish va qizil nuqtalar sekin-asta yo‘qoladi.
Og‘iz
Tilning oqarishi bolaning sut emishi bilan bog‘liqdir. Og‘iz bo‘shlig‘ining oqarishi artganda qiyin ketishi infektsiya borligini ko‘rsatadi va bu holat davo talab etadi.
Lablar
Bolaning yuqoridagi labida emishdan keyin pufakcha paydo bo‘lishi mumkin. Bu holat davo talab qilmaydi.
Ko‘krak
Chaqaloqlarda ko‘krak bezlari ba’zida shishgan bo‘ladi va undan sut chiqishi mumkin. Bu shishlar bola hayotining birinchi haftasida yo‘qoladi. Shishlarni hech qachon siqmaslik lozim, aks holda ko‘krak bezlariga shikast etkazish mumkin.
Chaqaloq najasi
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning najasi dastlab to‘q yashil rangli shilimshiq modda chiqaradi. Sut bilan emizish davomida bu modda sekin-asta sarg‘ayib suyuqlashadi.
Siydik
Bola juda tez siyib turadi, bu holatga tayyor bo‘ling, vaqtida choyshablarini almashtiring. Ba’zida qiz bolalarda kam miqdorda qonsimon ajralma kelishi mumkin. Bu holat tibbiy davoga muhtoj emas va tezda o‘tib ketadi.
Chaqaloq parvarishi
Bola hayotining birinchi daqiqasidan boshlab unga eng keraklisi bu – issiqlik, to‘g‘ri ovqatlanish, tozalik, xotirjam uxlashi uchun joy, kasallik va jarohatlardan asrash hamda eng asosiysi oila mehridir.
Xona harorati etarli darajada issiq (+20-22 C) bo‘lishi lozim. Bola yotog‘ini derazaga, sovuq devorga yaqin qo‘ymaslik va eng muhimi elvizakdan saqlash lozim. Bolani cho‘miltirish va kiyintirish vaqtida sovuqqotishdan saqlash kerak. Bola issiqlikni ham og‘ir kechiradi, shu sababli bola yotog‘ini pechka yoki elektr isitgichlar yaqiniga qo‘ymaslik hamda tik quyosh nurlaridan saqlash lozim.
Go‘dak yashaydigan xona haroratini kerakli holatga keltirish uchun xonani muntazam ravishda shamollatib turish lozim. Bu nafaqat xona haroratini o‘zgartirish uchun, balki havoni ham tozalashga yordam beradi, chunki bolalarda kislorodga bo‘lgan ehtiyoj kattalarga nisbatan ko‘pdir. Shu bilan birga bola yotgan xonaning namligini ham e’tiborga olish lozim, shuning uchun ochiq idishda (masalan, oddiy bankada) suv saqlash kerak. Go‘dakni tamaki tutunidan saqlang, uyda chekishga yo‘l qo‘ymang.
Go‘dagingizga kiyim, choyshab tanlashda har doim tabiiy matolardan yaratilgan narsalarni tanlang. Sun’iy tolalar bolangizning terisiga havo o‘tkazishni cheklaydi va allergik toshmalarni yuzaga keltirishi mumkin.
Go‘dakni qalin o‘ramang, bu badan qizishiga, emishdan voz kechishga hamda kuchli terlashga olib keladi.
Bolaga engil va issiq yoping‘ich tanlash lozim. Go‘dakka yostiq kerak emas. Go‘dakning badani toza saqlanishini ta’minlang. Bolani iliq suv bilan yuvintiring, ko‘zlar qaynatilgan iliq suvda ho‘llangan paxta bilan alohida-alohida artiladi. Burunlari yumshoq paxta bilan tozalanadi.
Bolaning kiyimi yoki choyshabini almashtirganda uni yuvintiring yoki nam sochiq bilan arting va har gal ichi kelishidan so‘ng albatta yuvintiring. Qiz bola oldindan orqaga qaratib yuvintiriladi, o‘g‘il bolani esa qo‘lingizga qorin bilan yotqizib, yuvintirish mumkin.
Chaqaloqni cho‘miltirish
Bolangizni cho‘miltirishdan oldin kerakli buyumlarni: tog‘ora yoki vannachani (bola uchun alohida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir), bolalar sovuni, bolalar shampuni, cho‘miltirgandan so‘ng bolani o‘rash uchun sochiq yoki choyshabni tayyorlab qo‘yish lozim. Xona cho‘miltirish uchun kerakli darajada issiq bo‘lishiga e’tiborni qarating. Har doim tog‘ora yoki vannaga oldin sovuq suv quyish, keyin esa issiq suvni qo‘shish lozim. Agar qo‘l ostingizda termometr bo‘lmasa va siz suvning haroratini aniqlay olmasangiz, eng oddiy usul – tirsagingizni suvga tekkizing. Agar siz iliq, yoqimli haroratni sezsangiz, demak suv harorati bolani cho‘miltirish uchun to‘g‘ri keladi. Bolani cho‘miltirishda oila a’zolaringiz yordam berishi mumkin.
Aloqador maqola: Bolani suv bilan chiniqtirish qoidalari
Bolalarda uyqu qancha bo‘lishi kerak?
Bola birinchi oylarda sutkasiga o‘rtacha 16-18 soat uxlaydi. Ko‘pgina oilalarda bolani uyqu vaqtida beshikka solishadi. Bubolaning harakatiga xalaqit beradi. Harakat suyak-mushak tizimni rivojlantiribgina qolmay, butun organizmni ham tetiklashtiradi.
Bola harakatlanganda nafas olishi yaxshilanadi va organizmdagi to‘qimalarga kislorod etkazib berish yaxshi ta’minlanadi. Bola ko‘p vaqtni beshikda o‘tkazsa, uning ota-onasi, atrofdagilar bilan muloqoti kamayadi. Bu esa bola ruhiyatiga salbiy ta’sir qilib, aqliy rivojlanishdan orqada qoladi. Bola qancha ko‘p harakatlansa, miya shunchalik tez rivojlanadi. Shuning uchun erkin yo‘rgaklash bola uchun muhimdir.
Sayr qildirish
Bu go‘dakning asosiy parvarishlaridan biridir. Ko‘pincha onalar urf-odatlarimizga bo‘lgan e’tibori yoki vaqt topa olmasligi sababli bolani sayr qildira olmaydilar. Yoz vaqtlarida bolani o‘rtacha 1,5-2 soat sayr qildirish lozim. Bizning iqlim sharoitimizda bola uchun sayr qilish ertalab va kechqurungi vaqtlarga to‘g‘ri keladi.
Ko‘krak suti bilan oziqlantirish
6 oylikkacha ovqatlantirishning eng qulay usuli – bu ko‘krak suti bilan ovqatlantirishdir. Tug‘ilgandan so‘ng bola birinchi 15-30 daqiqadan so‘ng ko‘krak ustiga qo‘yiladi. Onada tug‘ruqdan keyin birinchi kunlarda ko‘krak bezlaridan og‘iz suti keladi. Og‘iz suti chaqaloq uchun juda foydalidir. U engil hazm bo‘luvchi oqsil, uglevod, kerakli mikroelementlar va suvdan iborat. Ko‘krak sutining afzalligi shundaki, bolani vitaminlar va oziqlantiruvchi moddalar bilan qoniqtiradi. Bolani o‘zi qoniqqancha ko‘krak bilan emizish kerak. Tungi emizish oralig‘i 4-6 soatdan oshmasligi lozim.
Go‘dak ona suti bilan oziqlantirilgan vaqtda, hatto issiq kunlarda ham, boshqa qo‘shimcha suyuqliklarni berish shart emas. Ona suti go‘dakni har xil kasalliklardan xalos etadi.
Aloqador maqola: Bolani ona suti bilan oziqlantirish
Yangi tug‘ilgan go‘dakning ovqatlanishi uchun tabiat yaratgan yagona maxsus mahsulot – bu ona sutidir.
- Ona sutining tarkibi bolaning ehtiyoji uchun kerak bo‘lgan oqsil, yog‘, uglevod, vitaminlar, minerallardan iborat.
- Ona suti tarkibi asosiy fermentlardan iborat. Bu fermentlar oqsil, yog‘, uglevodlarni hazm qilishga yordam beradi.
- Ona suti tarkibida yuqumli kasalliklar (yuqumli ichak xastaliklari, gepatit, bo‘g‘ma, qoqshol va boshqa kasalliklar)dan saqlovchi hujayralar mavjud.
- Ona sutida o‘sishni, jismoniy va aqliy rivojlanishni ta’minlovchi moddalar mavjud.
- Emizish vaqtida ona va bola o‘rtasidagi yaqinlik, mehr bola hayotida saqlanib boradi.
Ona sutining bolaga yetarli bo‘lishi uchun nima qilish kerak?
Buning uchun ona kunduz kuni dam olishi va uxlashi lozim. Unga og‘ir uy yumushlarini bajarish man etiladi. Ona sarflangan quvvatni va sutni to‘ldirish uchun to‘yimli ovqatlanishi kerak. Emizadigan ona uchun bir kunda 5 mahal, emizishdan 30-40 daqiqa oldin ovqatlanish tavsiya etiladi.
Suyuqlik miqdori kuniga (sho‘rva, sabzavot va boshqalar) o‘rtacha 2 litrni tashkil qilishi lozim. Ona suti bilan emizish vaqtida shokolad, kakao, tabiiy kofe, tsitrus mevalar (apelьsin, mandarin), asal, yong‘oq kabi mahsulotlarni chegaralash lozim. Piyoz, sarimsoq piyoz hamda dorivorlar ona sutiga ta’m va hid beradi. Shuning uchun ularni kamroq iste’mol qilish lozim. Emizikli ayollarga spirtli ichimliklar iste’mol qilish qat’iyan man etiladi.
Aloqador maqola: Ona suti kamayishi - gipogalaktiya
Ko‘krak suti bilan emizganda kelib chiqadigan xatolar
- Onalar bolani soat bo‘yicha emizishga harakat qiladilar.
- Ko‘krakda mastit kasalligi bo‘lsa emizmaydilar (faqat kasal ko‘krak emas, balki sog‘ ko‘krakni ham bermaydilar).
- Dori ichib yurgan vaqtda emizishni to‘xtatadilar (shifokor bilan maslahatlashing).
- Ko‘krak suti etmaydi deb sun’iy oziqlantirishga o‘tadilar.
- Ko‘krakni to‘g‘ri bermaslik: emizganda ko‘krakning faqat uchini emas, balki ko‘krak uchi atrofini ham go‘dakning og‘ziga berish kerak.
Bolani qo‘shimcha ovqatlantirish
Agar bolangiz ko‘krak sutini emsa, unga birinchi qo‘shimcha ovqatni 6 oylikdan boshlab berish kerak. To 6 oylikkacha boshqa ovqat va suyuqliklar: suv, choy, har xil aralashmalar berish mumkin emas. Agar bola 4 oylik va undan katta bo‘lganda unga yaxshi vazn qo‘shilmasa, qo‘shimcha ravishda qo‘shimcha ovqatlantirishni boshlash kerak.
Qo‘shimcha ovqatlantirishning asosiy tartib-qoidalari
- Qo‘shimcha ovqatlar qoshiqcha bilan beriladi.
- Qo‘shimcha ovqat bergan vaqtda kichik miqdordan (1-2 qoshiq) boshlab, 2 hafta davomida kerakli miqdorga etkazish lozim.
- Birinchi qo‘shimcha ovqatni sabzavotli bo‘tqadan boshlash kerak.
- Agar bolaning vazni oyiga mos kelmasa, uni 4 oylikdan boshlab qo‘shimcha ovqatlarga o‘tkazish kerak. Buning uchun 5 % manniy bo‘tqasi va sabzavotli bo‘tqadan 1-2 mahal emgandan so‘ng berish kerak.
- Qo‘shimcha ovqat tarkibiga go‘sht, sabzavot, meva, don, tuxum, sut mahsulotlari (suzma, qatiq) kirishi kerak.
- Suyultirilmagan sigir suti va sut mahsulotlarini 9 oygacha berish mumkin emas, sutdan faqat 6 oylikdan bo‘tqa tayyorlash uchun foydalanish lozim.
- Bolaga qora va ko‘k choy berish qat’iyan man etiladi.
Har bir qo‘shimcha ovqatda bola
- 6-7 oyda: 10 osh qoshiq (150 ml) ovqat;
- 8-10 oyda: 12 osh qoshiq (180 ml) ovqat;
- 11-12 oyda: 15 osh qoshiq (225 ml) ovqat bilan ta’minlanishi kerak.
- Agar 6-12 oylik bolaga ko‘krak suti berilmasa, 15 osh qoshiqda qo‘shimcha ovqat (225 ml) berilishi lozim.
Yetarli miqdorda quyuq ovqatlar bering!
6-12 oylikda berilishi kerak bo‘lgan mahsulotlar:
- sabzavotli bo‘tqa (kartoshkali yoki sabzili, 1 choy qoshiq sariyog‘);
- go‘shtli, guruchli yoki xamirli sho‘rva;
- maydalangan yoki pishirilib qirg‘ichdan o‘tkazilgan go‘sht (jigar, tovuq, mol, yog‘siz barra qo‘y go‘shti, baliq), tuxum sarig‘i;
- quyuq guruchli, manniy bo‘tqasi yoki grechkali bo‘tqa 1 qoshiqcha sariyog‘ bilan;
- donli mahsulot bo‘tqasi.
Agar bola ichishni xohlasa unga quyidagilarni bering: - qaynatilgan suv, uyda tayyorlangan mevali va sabzavotli sharbat, qatiq, shirin bo‘lmagan kompotlar.
Qo‘shimcha ovqatlar bilan birgalikda, ko‘krak suti 2 yoshgacha bolalar uchun bebaho ozuqa hisoblanadi.
Ushbu maqolaning davomini o‘qish→
"O‘zbekistonda sog‘likni saqlash" gazetasi.
Bolalar immuniteti uchun foydali vitaminlar to’plamining eng ko’p qo’llaniladigan komplekslardan biri Alfavitdir.
Alfavit bu – vitamin va minerallar kompleksidir. Har bir yoshdagi chaqaloq yoki maktab o’quvchisi uchun alohida to’plamlardan birini tanlasa bo’ladi.
Preparatning narxini ushbu bo’limda ko’rsa bo’ladi — https://apteka.uz/product/alfavit
Boshqa keng qo’llaniladigan vitaminli komplekslar: Komplivit, Supradin, Magvit, Aminoplyus, Rotafer kids va hk…
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
Emlashdan keyin kelib chiqadigan holatlar
Emlashdan keyingi holatlar organizmning javobli reaktsiyasi hisoblanadi. Ko‘pincha bolada injiqlik, haroratning ko‘tarilishi, emlangan joyda qizarish, og‘riq kuzatiladi. Ko‘pincha AKDS reaktsiyasi vaktsinani olganda kuzatiladi. 
Bu holat 2-5 kunda o‘tib ketadi. Agar muolaja qilingan joyda tugun hosil bo‘lsa, 20-30 kundan keyin o‘tib ketadi. Harorat ko‘tarilganda paratsetamol tabletkasi beriladi. Dori miqdorini shifokor belgilaydi.
Aloqador maqola: Emlash - farzandingiz sog‘ligining garovi
Bir yoshgacha bo‘lgan bolaning o‘sishi va rivojlanishi
Odatda bolalar har xil rivojlanadi. Vaqti kelib ular kulish, o‘tirish, yurishni o‘rganadilar. Har oy shifokor huzuriga borib, bolaning bo‘yi, og‘irligi, jismonan o‘sishini kuzatib boring.
Bola o‘sishining eng tez muddati
1 yilning birinchi choragiga to‘g‘ri keladi. Bo‘yining umumiy o‘sishi 12 oyligida 25 sm. atrofida. Bola tana vaznining ko‘payishi notekis bo‘lib, 5 oyligida 2 marta ko‘paysa, yil oxiriga borib 3 baravar ko‘payadi.
1 oylik bola turli xil ishoralarga kuladi. 2 oyligida qornida yotib boshini tuta biladi, qo‘l-oyoqlarini o‘ynatadi. 3-4 oyligida o‘yinchoqlarni o‘zi olib, qo‘lida ushlab turadi. 3-5 oylikda bola orqasidan qorin sohasiga aylanadi. 5-7 oyligida mustaqil o‘tira oladi. 6-8 oyligida birovning yordami bilan tik tura oladi. 6-9 oyligida emaklaydi, suyuqlikni piyoladan icha oladi. 8-10 oyligida birovning yordami bilan yura oladi. 9-11 oyligida mustaqil tik tura oladi, qiyin bo‘lmagan so‘zlar "av-av", "ada" deya oladi. 10-12 oyligida mustaqil yura boshlaydi. Oddiy so‘zlar zaxirasi 10 taga yaqin bo‘ladi.
Sizning bolangiz duch keladigan ba’zi muammolar
Nima uchun bolalar ko‘p yig‘laydi?
Yig‘i – bu bola kattalarni o‘ziga qaratish holatidir. Qachonki bola och qolsa, tagi ho‘l bo‘lsa, bir joyi og‘risa yoki kim bilandir gaplashishni istasa yig‘lashi mumkin. Ko‘pincha yig‘lashning asosiy sababi ichaklarda gaz almashinuvining buzilishidir. Buning uchun bola qornini soat yo‘nalishi bo‘yicha bolalar malhami bilan uqalash tavsiya qilinadi.
Gazni haydash uchun bolani qorni bilan yotqizish kerak. Agar bola hech qanday sababsiz yig‘lasa, uni chalg‘itish uchun ashula aytishga, she’r o‘qishga, har xil qiliqlar qilishga kirishing. Bolaga qarashga opa-akalarini jalb qiling. Bu sizga nafaqat osoyishtalik yaratadi, balki kelajakda ularning bir-biriga mehribonchiligiga asos bo‘ladi.
Qusish
Erta davrda bolada qusishga moyillik bo‘ladi. Qusish vaqtida sut burun xalqumidan o‘rta quloqqa o‘tib, yallig‘lanishni keltirib chiqarishi mumkin. Bu esa quloq og‘rishiga sabab bo‘ladi. Buning oldini olish uchun bolani beshikda emas, balki qo‘lga olib emizish, emizganda ham bolaning boshini bir oz ko‘tarish kerak.
Bola emayotgan paytda yutgan havoni kekirib chiqarib yuborishi uchun, uni qisqa muddat tikroq qilib ko‘tarib yurish tavsiya qilinadi; bunda uning elkasidan pastrog‘iga astagina urib qo‘yish ham mumkin.
Issiqlik va bichilish
Issiqlik toshishi – ko‘pincha gigiena qoidalariga rioya qilmaslik va haddan tashqari isib ketish natijasida kelib chiqadi. Issiqlikning badandagi ko‘rinishi mayda qizil nuqtachalardan iborat. Bolani iliq suvda cho‘miltirish issiqlikni davolashda yordam beradi. Qizarish ko‘pincha dumba, chov va tabiiy teri bo‘g‘malarida paydo bo‘ladi. Bu holat – terining ifloslanishi, siyish, ich ketishi, terini yaxshi parvarish qilmaslik natijasida yuzaga keladi. Dastlabki bichilish va teridagi qizarish, keyinchalik yiringchali teri kasalliklariga aylanishi mumkin. Buning oldini olish uchun bolani vaqti-vaqti bilan cho‘miltirib turish va artish kerak.
Boshning sochli qismida qazg‘oq
Qazg‘oq – ter va yog‘ bezlaridan chiquvchi qalin sarg‘imtir po‘stloqdan iborat. Ko‘pincha bu holat ko‘p terlash, noto‘g‘ri ovqatlanishdan kelib chiqadi. Qazg‘oq hosil bo‘lishining oldini olish uchun cho‘milishdan 30 daqiqa oldin boshning sochli qismiga tozalangan o‘simlik yog‘i surtiladi. Cho‘miltirish vaqtida bu po‘stloqchalar tez ko‘chadi. Agar soch ko‘p bo‘lsa, ajralgan po‘stloqchalarni yuvishdan oldin sekinlik bilan artish kerak. Bu muolajani har safar ehtiyotkorlik bilan bajarish lozim.
Tishlarning yorib chiqishi
Bolaning birinchi sut tishlari 6-8 oylikda yorib chiqadi. Tishlarning yorib chiqish belgilari – yorib chiqayotgan tishlarning milkida shish va qizarishlar ko‘rinishidir. Bolada so‘lak ajralishi kuchayadi. U bezovta, injiq, qo‘liga tushgan buyumlarni og‘ziga solib, milklarini qichiydi. Ko‘pincha tana harorati ko‘tarilishi kuzatiladi, lekin harorat 37,7o C dan oshmaydi.
Odatda, bu yoshdagi bolalarda haroratning ko‘tarilishi va axlatning suyuqlanishi tish chiqishi bilan bog‘liq bo‘ladi, deb noto‘g‘ri fikrga boriladi. Bunday holatda albatta shifokor bilan maslahatlashish shart!
Bu parvarish turlariga qaramasdan, bola kasal bo‘lishi mumkin. Shifokor qachon chaqirishi va qaysi vaqtda bu holatdan chiqa olishingizni bilishingiz kerak.
Agar farzandingizda quyida ko‘rsatilgan belgilarning birortasi yoki ulardan bir nechtasi kuzatilganda, tezda shifokorga murojaat qilish kerak!
- Bolaning bezovtaligi yoki to‘xtovsiz yig‘lashi;
- Bola xirillashli, tezlashgan, qi¬yinlashgan, shovqinli nafas olishi;
- Tutqanoq xurujlari bo‘lishi;
- Haroratning ko‘tarilishi (38,5 C dan baland);
- Haroratning pasayishi (35,5 C dan past);
- Emishdan bosh tortishi;
- Qusish holatining paydo bo‘lishi;
- Ich ketishi (diareya);
- Go‘dak terisining rangi o‘zgarishi va toshma paydo bo‘lishi;
- Ko‘zdan suyuq yoki yiringli ajralma kelishi;
- Kindik atrofining qizarishi, undan suyuq yoki yiringli ajralma chiqishi;
- Axlatda qon va shilimshiqning paydo bo‘lishi;
- Bolaning tashqi ta’sirlarga befarq¬ligi.
Har qanday kasalliklar va ularning asoratlarini vaqtida oldini olsangiz, farzandlaringizning sog‘lom o‘sishiga ko‘maklashgan bo‘lasiz!
Raxit nima?
Raxit – vitamin Dning etishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Raxit bilan kasallangan bolalarda qo‘rqoqlik, ta’sirlanuvchanlik, injiqlik, holsizlik kuzatiladi. Ko‘p terlash, ayniqsa, emizgan vaqtda ter tomchilarining yuzda paydo bo‘lishi yoki uyqu paytida ensa sohasining terlashi kuzatiladi. Bolani bosh qichishi bezovta qiladi, u boshini yostiqqa ishqalaydi, buning natijasida ensa sohasidagi sochlar to‘kiladi.
Bu holatning oldini olish uchun toza havoda sayr, ona suti bilan boqish, parvarishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish lozim. Shifokor maslahati bilan vitamin Dni qish va kuz oylarida berish kerak.
Aloqador maqola: Bolangizni raxitdan asrang!
Diatez nima?
Diatez – bola organizmining muhim holati bo‘lib, moddalar almashinuvining buzilishi natijasida kelib chiqadi. Ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini (ko‘pincha sut, tuxum, asal, tsitrus mevalar, shokolad, qulupnay) ko‘tara olmaslik holatlari kuzatiladi.
Teridagi o‘zgarishlar bola hayotining birinchi haftalarida, ayniqsa, ikkinchi yarim yillikda, ovqatning har xil bo‘lishida kuchli namoyon bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar 3-5 yildan so‘ng yo‘qoladi. Belgilari yonoqda, qosh tagida sariq rangli dog‘lar yuzaga keladi, teri qizarib ko‘chishi, boshning sochli qismida po‘stloqchalarning yuzaga kelishi kuzatiladi.
Aloqador maqola: Diatez kasallikmi?
Diareya nima?
Diareya (ich ketish) – bu ko‘pgina holatlarda ovqat mahsulotlarining tarkibi va ovqatlanish tartibi o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan hazm faoliyatining buzilishidir. Diareya asosan kasalliklarga qarshi kurash faoliyati susaygan bolalarda kelib chiqadi. Belgilari: sutkasiga 5-6 mahal suyuq ich o‘tishi, ich o‘tishining tez-tez bo‘lishi, bolaning bezovtaligi, qo‘zg‘aluvchan yoki uyquchan bo‘lishi, ko‘zlarining ichga botishi, chanqash. Agar bola suyuqlikni tutoqib ichsa yoki yaxshi ichmasa, axlatida qon bo‘lsa tezda yordam ko‘rsatish va ovqatlanishni tartibga solish maqsadida vrachga murojaat qilish zarur.
Aloqador maqola: Bolalarda diareya kasalligi
Gipotrofiya nima?
Gipotrofiya surunkali oziqlanishning buzilishi, tana og‘irligining yo‘qolishi bilan kechadi. Asosiy sabablari: onada sut miqdorining etishmovchiligi, noto‘g‘ri emizish, sun’iy sutli bo‘tqalarni uzoq vaqt davomida berish, chala tug‘ilish, to‘yimsiz va bir xil ovqat, yomon parvarish, tartibning buzilishi, toza havoda kam yurish, oshqozon-ichak kasalliklaridir. Belgilari: bolada vaznning yo‘qolishi, bo‘y va rivojlanish keskin orqada qolishi kuzatiladi. Teri oqimtir, osiluvchan, quruq, burmali bo‘lib qoladi.
Displaziya nima?
Displaziya – bola ona qornidaligida chanoq son suyagi to‘qimalarining to‘liq rivojlanmaganidan kelib chiqadigan holatdir.
Siz bunday bolalarni qanday qilib aniqlashingiz mumkin?
- Oyoq uzunligining har xilligi;
- Orqa tomondan qaraganda bolaning dumba va son sohasidagi teri burmalari assimetrik yoki bir tomonda burmalarning yo‘qligi;
- Oyoqlarini qimirlatganda bolaning injiqlik qilishi;
- Tovonning tashqi tomonga qarashi.
Fimoz nima?
Ba’zan o‘g‘il bola tug‘ilganda oxirgi teri olat boshchasini yopib qo‘yadi. Fimoz – bu teri olatni siqib qo‘yishi natijasida olat boshchasining chiqishi qiyinlashuvidir. Siydik chiqishi buzilmagan, shikastlar bo‘lmagan bo‘lsa – fiziologik fimoz deyiladi. Bu holat o‘z-o‘zidan o‘tib ketadi.
Tavsiyalar – bolani chiniqtiring!
- Bolaning jinsiy a’zosi doimo toza bo‘lishi lozim;
- Fimoz bo‘lsa bolalar jarrohidan maslahat olish kerak;
- Ko‘p hollarda tashqi terining yallig‘lanishi, olatning qizarishi, tashqi terining ichki qismida yiring ajralishi, siygan vaqtda og‘riq kuzatiladi. Bunday hollarda ham shifokorga murojaat qilish kerak.
Bolangizning xavfsizligi haqida o‘ylang
Bolangiz o‘sishi bilan, atrof-muhitdagi har bir narsa unga qiziq tuyuladi, chunki u o‘zini o‘rab turgan muhit haqida hech narsa bilmaydi. Siz bolangizga biror narsani man qilishingiz, lekin bola man qilingan narsani kechroq anglab etishi mumkin. O‘z oldingizga savol qo‘ying: "Uyda bolangizni qanday qilib xavfdan asrashingiz mumkin?" Birinchi navbatda uyingizdagi xavf¬li joylarni qidirib toping.
Bolalik yoshidagi shikastlanishlarning asosiy sabablari:
- tepalikdan sakrash;
- buyumlarning bola ustiga tushishi;
- kuyishlar;
- har xil turdagi zaharlanishlar;
- nafas yo‘liga yot jismning tushishi.
Doimo esda tuting!
Bolangizning qo‘lidan hamma narsa keladi. Bola emaklashni boshladimi, uni yolg‘izlatib qo‘ymang. Katta bolalar zimmasiga ham yuklamang. Ko‘pincha bolaning barmoqlari eshik tirqishiga kirib qolishi mumkin, elektr rozetkalarni maxsus yopqich bilan yopish kerak. Bolalar o‘tkir buyumlarni ushlab olishi mumkin. Og‘ir jismni ustiga tushirib yuborishi, issiq choy yoki qaynoq suvni ustiga to‘kishi mumkin.
Bolaning yutish refleksi tug‘ilgandan boshlab yuzaga kelib, bola hamma narsani og‘ziga olishi mumkin. Og‘ziga jismlarni solishi 5 oylikdan boshlanadi, nimani topsa ta’mini bilgisi keladi. Bu bola hayotiga yoki sog‘ligiga xavf solishi mumkin. Bolangizni bu xavflardan asrang!
Bola hayotining birinchi yili ajoyib yildir. Ko‘zimizning oldida, qisqa muddat ichida sizning kichik, yordamga muhtoj bolangiz yangi qiliqlarni chiqaradi – yurishni, gapirishni, o‘z-o‘zini boshqarishni o‘rganadi. O‘z bolangizdan quvoning, u bilan ko‘proq muloqotda bo‘ling, o‘ynang, iloji boricha u bilan suhbatlashing.
Biz sizga va bolangizga baxt hamda sog‘lik tilaymiz! Salomat bo‘ling!
Ushbu maqolaning boshini o‘qish→
«O‘zbekistonda sog‘likni saqlash» gazetasi.
Bolalar immuniteti uchun foydali vitaminlar to’plamining eng ko’p qo’llaniladigan komplekslardan biri Alfavitdir.
Alfavit bu – vitamin va minerallar kompleksidir. Har bir yoshdagi chaqaloq yoki maktab o’quvchisi uchun alohida to’plamlardan birini tanlasa bo’ladi.
Preparatning narxini ushbu bo’limda ko’rsa bo’ladi — https://apteka.uz/product/alfavit
Boshqa keng qo’llaniladigan vitaminli komplekslar: Komplivit, Supradin, Magvit, Aminoplyus, Rotafer kids va hk…
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
Yosh bola vaznining me’yordan ortishi ular sog‘lig‘i bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqaradi. Buning oqibatida hatto yurak qon-tomir kasalliklari paydo bo‘lishi, moddalar almashinuvi buzilishi va qonda qand miqdorining ortishi ro‘y beradi. Ilk yoshdagi bolalarda semizlik rivojlanishining bir qancha sabablari bor.
Birinchidan, oilada ota yoki ona to‘ladan kelgan bo‘lsa farzandlarda ham semizlikka moyillik kuzatiladi.
Ikkinchidan, bolani go‘daklikdan tartibsiz va ko‘pincha majburlab ovqatlantirish keyinchalik semizlikka olib keladi.
Uchinchidan, bola oshqozonining fiziologik hajmi 200-250 ml. bo‘lib, u shuncha miqdordagi ovqatni yegandan so‘ng unda to‘yish hissi paydo bo‘ladi. Agar kichiklikdan u pala-partish ovqatlantirib kelingan bo‘lsa, bola me’dasi talab qilganidan ko‘proq ovqat yeyishga o‘rganadi va vazni to‘lisha boshlaydi.
To‘rtinchidan, hozirgi vaqtda bolalar tug‘ilganidan to mustaqil yurib ketgunga qadar kamharakat bo‘lishadi, ya’ni ularni kattalar doim bolalar aravachasida olib yurishadi, buning evaziga ularda semirishga imkoniyat yaratiladi.
Xullas, kichkintoyning semirib ketishi salomatlik uchun xavfli hisoblanadi. Chunki semirayotgan kichkintoyning tanasida yog‘ yig‘ila boradi. Shundan so‘ng unda immunitet pasayishi, tashqi ta’sirlarga chidamsizlik, gavda holatida nuqsonlar paydo bo‘lishi kuzatiladi. Bundan tashqari, semiz bolakaylar o‘ta dangasa bo‘ladilar, kam harakat qilishi sababli tanasida qon aylanishi yomonlashadi, kundalik hayot tarzi bilan bog‘liq muammolar yuzaga keladi.
Onalar shuni unutmasliklari kerakki, farzandining vazni me’yoridan orta borsa, albatta zarur chora-tadbirlarni ko‘rishlari shart.
"Do‘mboqlar" parvarishi uchun tavsiyalar
- kichkintoyga sabzavotlardan salatlar tayyorlab yediring;
- shirinliklarni kamroq berganingiz ma’qul;
- ziravorli taomlar bola ishtahasini ochadi, shuning uchun kichkintoy ovqatiga ziravorlar qo‘shmagan ma’qul;
- taomlar yog‘siz qatiq, shakari kamroq kompot va meva pyurelari bilan birgalikda yedirilsa, natija ijobiy bo‘ladi;
- har kuni ertalab bolani badantarbiya qilishga odatlantiring;
- milliy harakatli o‘yinlar bilan shug‘ullanib tursa, yanada yaxshi.
Umuman, bolalar semirib ketmasligi uchun onalar ularning kundalik ovqatlanishlarini nazorat qilishlari kerak. Nordon, achchiq taom va shirinliklarni dasturxonga qo‘ymagan ma’qul. Bolaning ovqatlari yog‘da ko‘p qovurilmasligi, bug‘da dimlab yoki suvda qaynatib pishirilishi lozim.
Ko‘rilgan chora-tadbirlar naf bermasdan, bolaning vazni osha borsa, albatta, endokrinolog shifokor bilan maslahatlashish kerak.
© Abduvahob Tohiriy,
Toshkent vrachlar malakasini oshirish instituti katta o‘qituvchisi.
“O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash” gazetasi
Bolalar immuniteti uchun foydali vitaminlar to’plamining eng ko’p qo’llaniladigan komplekslardan biri Alfavitdir.
Alfavit bu – vitamin va minerallar kompleksidir. Har bir yoshdagi chaqaloq yoki maktab o’quvchisi uchun alohida to’plamlardan birini tanlasa bo’ladi.
Preparatning narxini ushbu bo’limda ko’rsa bo’ladi — https://apteka.uz/product/alfavit
Boshqa keng qo’llaniladigan vitaminli komplekslar: Komplivit, Supradin, Magvit, Aminoplyus, Rotafer kids va hk…
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
- Gilos - kamqonlikka qarshi vosita
- Immunitetingizni ko‘taring!
- Kamqonlikni davolash mumkin
- Moychechakning dorivorligi
- Jinsiy munosabat va hayot
Sharqda keng qo‘llaniladigan tilga qarab kasallikka tashxis qo‘yish – kasalni ko‘rish va umumiy tashxis qo‘yishdan asosiy bosqichlaridan biridir. Tashxis qo‘yishni bu turi organizmda kechayotgan jarayonlarni turli kasalliklarni yuzaga kelayotgani va rivojlanish bosqichlarini bilib olish imkoniyatini beradi.
Til – bizning sihat – salomatlingizni ko‘rsatgichi. Bu haqda Sharqda doimo juda yaxshi bilishgan va o‘sha zaminda tashxisni o‘zgacha va ancha samarali turi - kasallikni tilga qarab tashxis qo‘yish paydo bo‘lgan. Sharq tabobatida til yurak bilan bog‘langan deb sanaladi. Bu yerda nafaqat tilni yurak bilan jismonan bog‘liqligi nazarda tutiladi, balki bizni so‘zlarimiz, nutqimiz ham yurakdagi muammolardan darak beradi. Ammo bizni organizm bu yagona – yahlit bo‘lib, yurakni holati boshqa organlarga ham ta’sirini o‘tkazadi. Vaholanki tanamizning turli organlarini holati tilimizni tegishli qismlarida o‘z aksini namoyon etadi. Shunga muvofiq, tilimizni o‘sha uchastkalaridagi o‘zgarishlar, jumladan rang o‘zgarishi yoki ortiqcha sezgirlik paydo bo‘lishi bizga tegishli organlarda energiyani disbalansi va buzilishdan xabar beradi.
Qadimiy Xitoy tabobatiga asosan, til – tanamizni yuqori qismiga tegishli bo‘lib o‘pka va yurakni holatlarini aks ettiradi, tilni yon tomonlari jigarimiz va o‘t pufagi sog‘lig‘i haqida “gapiradi”, tilni beli esa oshqozon va taloqni holatini bildirsa, tilni tomiri buyraklarimizni ahvolidan darak beradi.
Ko‘p hollarda kasallikni birlamchi alomatlari aynan til holatida ko‘rinadi (rang o‘zgargani, qarash, qizarishlar va hokazo) shuning uchun kasallikka tilga qarab tashxis qo‘yish paytida birinchi navbatda tilni kattaligi, formasi va rangiga e’tibor beriladi. Sharq tabobatiga ko‘ra shamol energiyasi disbalansida til qizil rangda, quruq va dag‘al, chekkalarida mayda chuqurliklar mavjud bo‘ladi. Shillik (beken) energiyasi buzulishida, til usti tekis va nursiz, bir oz shishgan, nam va yopishqoq, oq – kulrang qarashga ega.
Safro (tripa) energiyasi disbalansida ham til ko‘rinishi o‘zgaradi, ya’ni unda oq – sariq qarash paydo bo‘ladi, og‘iz bo‘shlig‘ida achiqqimtir ta’m paydo bo‘ladi.
Kasallikga tilga qarab tashxis qo‘yish
Kasallikka tilga qarab tashxis quyish uchun eng yaxshi vaqt bu ertalab och qoringa maqul sanaladi. Dastlab tildagi barcha organlar aks etgan uchastkalar aniqlanadi va ulardagi har qanday o‘zgarishlar qayd etiladi. Bu o‘zgarishlar tegishli organlar yoki organizm tizimilarini eng avvalo qonni holati haqida xabar beradi.
Shifokor o‘z e’tiborini til rangiga, uni turli qismlaridagi qarash turiga, yuzaki qismi, formasiga (tekis, g‘ovakli zichligi va hokazo) unda paydo bo‘lgan pufaklar, papilloma, yaralarga va ularni joylashishiga tilni harakat etish darajasiga qaratadi.
Sog‘lom odamni tili qanday ko‘rinishda bo‘ladi?
Uni tili binafsha rang va silliq yuzli, oq tusli katta bo‘lmagan qarashli, til ustidagi bo‘rtmalar yaxshi ko‘rinadi va oqibatda til duhobasimon tus berib turadi.
Tilni ichki organlar bilan bog‘liqligi
- Til ildizi – bu ichaklar;
- Til uchidan chap tomon – chap o‘pka, o‘ng tomon – o‘ng o‘pka;
- Til markazi - yurak;
- Til ildizidan chap tomon – chap buyrak, o‘ng tomon – o‘ng buyrak;
- O‘ng tomondan, o‘pka va buyrak proyeksiyalari o‘rtasida jigar proyeksiyasi.
Til rangi
- Bo‘zargan rang til – qonda energiya kamligi alomati bo‘lib, anemiya va organizm holdan toyganidan darak beradi;
- Tilni past qismi bo‘zargan rangda – jigar va o‘t pufagi kasalligi alomati;
- Qizil (malina) rangli til – og‘ir infeksiyali kasallik, yuqori temperatura, zaharlanish, pnevmoniya;
- To‘q qizil rangli til – og‘ir buyrak buzulishida zaharlanish, semirib yog‘ bosish, surunkali alkogolizm;
- Ko‘k tusli til – yurak qon tomir kasalliklari qon aylanish buzilishi, yurak – o‘pka yetishmovchiligi bilan birga;
- Tilni pastki qisimda sarg‘ish rang – sariq kasallik rivojlanishi.
Til ustidagi qarashlar
Til ustidagi qarash oshqozonda, yupqa va yug‘on ichakda to‘plangan toksinlardan dalolat beradi. Agar tilni faqat orqa qismi qarash bo‘lsa – toksinlar yo‘g‘on ichakda, agar qarash faqat tilni o‘rtasida ko‘rinsa – toksinlar oshqozonda, ingichka va o‘n ikki barmokli ichakda mavjudligi alomatidir.
- Kirindi yo‘q, til yaltiraydi – oshqozon energiyasi kuchsiz, ichki sekretsiya faoliyatida muammo bor.
- Qarash ko‘pligidan sal shishgan va namli til. Bu quydagilar alomati bo‘lishi mumkin: oshqozon yoki o‘n barmoq ichak yarasi, gastrit, xoletsistit, appenditsit, yahshi ishlamayotgan buyrak, ozuqadan yoki dori vositasidan zaharlanish, infeksion kasalliklar (qizamiq).
- Yupqa qarash – kasallikni boshlanishi yoki yuzaki lokalizatsiya. Qalin qarash – surunkali kasallik.
- Oq, nam, yupqa qarash – oshqozon energiyasi joyida.
- Oq rang – oshqozon kislotasi pastligi, disbakterioz.
- Sarg‘igi qarash – o‘t pufagida safro ko‘pligi, jigar kasalligi.
- Yog‘li, loyqa qarash – hazm bo‘lmagan ozuqa.
- Siyoh rang, dog‘li qarash – qon harakati susayishi.
- Qora qarash – ovqat hazm tizimidagi, ayniqsa oshqozon osti bezi va o‘t pufagidagi jiddiy buzulishi. Bundan tashqari, organizmni ko‘p suv yo‘qotish oqibatida qonni kislota – ishqor balansi (kislotalikni ko‘payishi) buzilganda ham qora qarash paydo bo‘ladi.
- Butun til bo‘yicha iflos oq – qul rang qarash – surunkali ich kotish, organizmni mikrob va parazitlar bilan zaharlanishi.
- Och kul rangli qarash – difteriya.
- Agar vaqt o‘tish davomida qarash qalinlashib, sarg‘ish rangga, undan so‘ng kul rang va qoramtir tus olsa – demak kasallik kuchaymoqda. Agar qarash rangi yorqinlashib yupqalashsa kasallik qaytayotgan bo‘ladi.
Tildagi dog‘lar
- Oq va qizil ranglar almashlanib turishi – qizilcha kasalligidan dalolat;
- Ko‘kimtir dog‘lar – yurak qon – tomir tizimidagi harakatsizlik holatlari;
- Qoramtir dog‘lar – buyrakni og‘ir hastaligi.
Shuningdek tilga qarab kasalga tashxis qo‘yishida quydagilarga ham e’tibor berish kerak.
Til chekkalarida tishlar izi
Tilni oldi va yon qismlarida tishlarni chuqur izlari stresslar, nevrozlar va toliqishlardan darak beradi. Ayniqsa, markaziy asab tizmini jiddiy kasalliklarida tish izlari yanada aniq qo‘rinadi. Bundan tashqari til chekkasidagi tish izlari disbakterioz, organizmda shlaklarni ko‘pligidan va ozuqani qoniqarli hazm bo‘lmayotganidan darak beradi;
Quruq til
“Tilni quruqligi” va shilliq pardani quruqlashishi so‘lakni yetarli miqdorda chiqmayotgani (chanqoq) tufayli vujudga keladi va ancha kasalliklarni, jumladan ich qotishi, peritonit, tana haroratini ko‘tarilishi, diabetlarni alomati hisoblanadi. Ko‘p hollarda til quruqligi jigar rang qarash paydo bo‘lishi bilan kechadi. Agar shilliq parda ko‘p nam yo‘qotsa unda yoriqlar paydo bo‘lishi mumkin. Shuningdek quruq til ta’m bilishni yo‘qotishini chaqiradi;
Laklangan va shahmatli til
Laklangan til usti silliq, yaltiraydi, och – qizil rangli (ta’m biluvchi so‘rg‘ichlarlar atrofiyasi tufayli) bu quydagi kasalliklar alomati: surunkali kolit, pellagra, oshqozon saratoni. “Shaxmatli” tillaklangan tilni bir turi “B” vitamini va nikotin kislotasi kamchiligi oqibatida paydo bo‘ladi;
Tilni sosochkalarini qizarishi va kattalashishi
So‘rg‘ichlarlarni tilini uchiga yaqin bo‘lgan o‘ng yarmida qizarishi va kattalashishi jigar kasalligi alomati, chap yarmidagisi esa taloqni kasalligi til uchida esa – tos organlari kasalliklari, tilni o‘rtasi va qirg‘oqlardagisi esa o‘pka kasalliklari alomatidir;
Til liniyasini qiyshashi
Til liniyasini qiyshashi – umurtqani qiyshashishidan darak beradi. Til ildiziga yaqin qatlamni qiyshayishi – umurtqani bel qismida qiyshayishidan, til markazida qiyshayish – ko‘krak qafasida qiyshayishdan, til uchidagi liniya qiyshayish – buyin qismdagi qiyshayishdan (buyin osteoxondrozi) dalolat beradi;
Til og‘rishi
Tilni bir tomonga qiyshayishi va og‘ishi – bosh miya tomirlari buzilishi (insult), va ruhiy kasalliklardan dalolat beradi;
Tilni titrashi
Tilni titrashi – bosh miya kasalligi, chukur nevrotik buzilishlar alomatidir;
Tildagi yaralar
Tildagi yaralar. Til ustidagi yaralar ovqat hazm qilish tizimidagi kasalliklardan dalolat beradi (Kron kasalligi).
Biz kasalliklarga tilga qarab tashhis qo‘yishda qo‘llash mumkin bo‘lgan asosiy alomatlarni sanab o‘tdik. Ushbu tashxis qo‘yish usullari vrachdan mohirlik talab qiladi. Vrach tildagi o‘zgarishlarni nafaqat seza olishi, balki to‘g‘ri tashxis qo‘yish uchun olingan ma’lumotlarni birlashtirib, keyingi tashxis usullari bilan tasdiqlay olishi kerak.
Ushbu maqolani ham o‘qing: O‘z-o‘zini davolashning yetti xavfi
© Javlon Abdullayev, jarroh.
Med-info.uz
Gripp va yuqori nafas yo'llarining infeksiyalarini alomatlarini davolash uchun eng ko’p ishlatiladigan dori vositalardan biri Griphotdir.
Griphot bu – alohida paketlarga qadoqlangan eriydigan granulalar.
Har bir paket tarkibi:
Faol moddalar: parasetamol - 500 mg, fenilefrin gidroxlorid - 10 mg, oksalamin sitrat - 100 mg, xlorfeniramin maleat - 2 mg; Yordamchi moddalar: tartarik kislota, limon kislotasi, natriy gidrokarbonat, natriy karbonat, xinolin sarig'i, limon lazzati, Kollidon K-30, saxarin, saxaroza.
Preparatning narxini ushbu bo’limda ko’rsa bo’ladi - https://apteka.uz/product/gripkhot
Shamollash va grippda balg’am ko’chirish uchun qo'llaniladigan boshqa preparatlar: Teraflyu, Rinil hotmiks, Insti, Sinupret ekstrakt, Rinomaks, ASS va hk.
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
© Akmal ABDURAIMOV, urolog. "Salomatlik sandig‘i" gazetasi.
© Shohida Dadamuhamedova, bolalar oftolmojarrohi.
"Sog‘lom avlod" gazetasi.
Tovuq go‘shti va sabzavotli salat
Qaynatib pishirilgan tovuq go‘shtining yumshoq, terisiz joylari olinadi. Bodring somoncha qilib to‘g‘raladi, pomidor halqa shaklda, ko‘kpiyoz va oshko‘klar mayda qirqiladi. Tayyor mahsulotlar yaxshilab aralashtirilgach, ustidan biroz qaymoq quyiladi. Bu salat oqsil, yog‘, uglevodlarga boy hisoblanadi.Suzmali salat
Tozalab yuvilgan oshko‘k, shivit, kinza, rayhon, ko‘kpiyoz va rediskani mayda to‘g‘rang, bodringni parraklang. Hamma masalliqni suzmaga aralashtiring. Ustidan tuz, murch sepib, dasturxonga torting.Qand lavlagi salati
Qand lavlagini suvda qaynatib tozalagach, kub shaklida to‘g‘rang va idishga soling. Biroz miqdorda qaymoq aralashtirib iste’mol qiling. [caption id="attachment_5838" align="aligncenter" width="438"] Kamqonlik profilaktikasi uchun[/caption]
Qaynatilgan oshqovoq
To‘q sariq rangli, ta’mi shirin bo‘lgan oshqovoq suvda qaynatiladi. Pishgach, olib sovitiladi. So‘ng mayda kub shakoila to‘g‘raladi. Ustidan shakar sepib, biroz qaymoq quyiladi va taomdan oldin iste’mol qilinadi. Abu Ali ibn Sino kamqonlikni davolashda ismaloqdan qaynatma tayyorlagan va uni qoni kamayib ketgan bemorga ichirgan. Bir oshqoshiq miqdoridagi ismaloq o‘ti bir stakan suvda o‘n daqiqa qaynatiladi. Bir soatcha damlanadi. Keyin dokadan suzib, kuniga yarim piyola miqdorida 3 mahal ichiladi.Olmada temir moddasi serob
Shuning uchun tabiblar kamqon bemorga olma yeyishni va uning sharbatini ichishni maslahat berganlar.Behi mevasi ham temirga boy
Uning bargi va po‘stlog‘idan teng miqdorda olib, biroz suvda qaynating, so‘ng tindirib suzgichdan o‘tkazing.Damlamadan ichib turish kamqonlikka davo bo‘ladi.O‘rik mevasi yoki quritilgani (turshagi)
Kamqonlikni davolashda bu mahsulot muhim o‘rin tutadi. Qadimgi tabiblar anemiyasi bor bemorlarga ko‘proq o‘rik yeb turishni va turshakni suvda ivitib ichishni maslahat berganlar.Qizil sabzi
Qizil sabzini xomligicha qirg‘ichdan o‘tkazib, so‘ng biroz qaymoq qo‘shib iste’mol qilish kamqon bemorlar uchun juda foydali.Na’matak damlamasi
Na’matak mevasidan tayyorlangan damlama xalq tabobatida kamqonlikni davolashda keng qo‘llanilgan. Ushbu damlama tarkibida vitamin C miqdori juda ko‘p bo‘lib, oziq-ovqatlardagi temirning o‘zlashtirilishiga ko‘maklashadi. Na’matakdan damlama tayyorlash uchun uning quritilgan mevalari ishlatiladi. Bir osh qoshiq meva bir stakan suvga solinadi va past olovda 10 daqiqa qaynatiladi. So‘ng yarim soat damlab qo‘yiladi, ovqatdan oldin ichiladi.Turp
Turpni yaxshilab artganingizdan so‘ng qirg‘ichdan o‘tkazing va dokada siqib sharbatini oling. Shu sharbatdan kuniga 3-4 marta ovqatlanishdan avval ikki-uch osh oqshiqdan ichib turasiz. Kamqon bemorlar dori-darmonlar bilan davolanish va parhez ovqatlar iste’mol qilish borasida shifokor bilan tez-tez maslahatlashib turishlari zarur.© Nigora TURSUNOVA, umumamaliyot shifokori.
"Sihat-salomatlik" jurnali.
