Nafas qisishining yana bir sababi kamqonlik (anemiya) kasalligi bo‘lishi ham mumkin. Temir ionlari qonning kislorod bilan to‘yinishi, to‘qimalar orqali nafas olishini ta’minlab, qon yaratilishida muhim rol o‘ynaydi. Temir ionlari yetishmaganda organizmda gipoksiya (to‘qimalarda kislorod yetishmasligi) rivojlanadi. Bunga javoban o‘pkamiz bilan zo‘riqib nafas olish yuzaga keladi. Anemiyada ovqatlanishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish kerak. Shifokor buyurgan dori vositalar va ovqatlar tarkibida temir organizmga yaxshi so‘rilishi uchun bemorga temir saqlovchi dorilar bilan birga vitamin C ham buyuriladi.

Ortiqcha vazn to‘planganda

Kishida ortiqcha vazn to‘plansa, qalin yog‘ qavati o‘pka va yurakni hamma tomondan o‘rab olib, me’yoriy nafas olishga xalaqit beradi. Bundan tashqari ortiqcha vaznga ega odamlarning yuragi ham zo‘riqib ishlaydi. Natijada kerak bo‘lgan muhim a’zolarga me’yordagidan kamroq miqdorda kislorod yetib boradi.

Ortiqcha yog‘ to‘qimasidan xalos bo‘lishda parhez va jismoniy harakatlar yordam beradi. Jismoniy mashqlarni oddiydan murakkabga qarab, sekin-asta ko‘paytirib borish lozim. Aks holda mashq paytida odam hushini yo‘qotishi ham hech gap emas.

O‘pka, yurak-qon tomir yetishmovchiligi

Nafas a’zolari kasalliklari tufayli kelib chiqadigan nafas qisishi inspirator va ekspirator turlarga bo‘linadi. Inspirator nafas qisishida bronxlardagi shilliq va balg‘am yoki o‘pkadagi o‘sma sababli nafas olish qiyinlashadi. Ekspirator turdagi nafas qisishida bronxial astmada bronxlar muskulaturasi spazmi tufayli nafas chiqarish qiyinlashadi. Umumiy amaliyot shifokori va pulmonolog ko‘rigidan o‘tish va nafas yo‘llari kasalligini davolash orqali nafas qisishidan xalos bo‘lish mumkin.

Ko‘pincha toj arteriyalar spazmi yoki obstruksiyasida ham nafas qisishi mumkin. Yurakning ishemik kasalligi tufayli nafas qisishi kutilmaganda paydo bo‘ladi, bemorga havo yetishmayotgandek tuyuladi, ko‘krak qafasining chap qismida og‘riq turib, pastki jag‘ va qo‘lga ham o‘tishi mumkin.

Yurak yetishmovchiligi tufayli nafas qisishi odam past yostiqda yotganida boshlanib, bosh va tanani biroz ko‘targanda o‘tib ketadi. Keskin paydo bo‘lib, bo‘g‘ilishga aylanib ketadigan nafas qisishi yurak astmasi uchun xos belgi. Odatda bunday xuruj kechasi bezovta qiladi, bemorning rangi oqaradi, badanini muzdek ter bosadi, qon bosimi tushib ketadi, bezovtalanadi, nam xirillashlar paydo bo‘ladi.

Kutilmaganda kuchayib boruvchi nafas qisishi ro‘y bersa darhol tez tibbiy yordamni chaqirish zarur. Chunki bu xol organizmdagi a’zolar ishining jiddiy buzilishidan darak berishi mumkin. Elektrokardiografiya o‘tkazilib, tashhis qo‘yilgach, shifokor davolash tartibini belgilaydi.

© Nigora TURSUNOVA,
shifokor.
"Sihat-salomatlik" jurnali.

Nega chivinlar ba’zi insonlarni chaqadi-yu ba’zilarni esa yo‘q. Buning ko‘plab farazlari mavjud. Taxminlarga ko‘ra, pivoni xush ko‘ruvchi, to‘ladan kelgan odamlar karbonat angidrid va terni ko‘p ishlab chiqargani sabab chivinlarni o‘ziga jalb etadi.

Nega chivinlar ba’zi toifadagi odamlarga hujum qiladi?

Avvalo terimizga yaqinlashgan chivinlar nimani xohlashini bilib olishimiz kerak Chivinlarning faqatgina urg‘ochisi chaqishini bilasizmi?

Ular nasl qoldirishi, tuxumlarini oziqlantirish uchun sut emizuvchilar qoni bilan oziqlanishi kerak. Ularning barcha turdagi erkaklari o‘simliklar bilan oziqlanib, qon so‘rmaydi.

Urg‘ochi chivinlar kelajak nasli uchun eng yaxshi qonni tanlaydi. Ma’lum bo‘lishicha, har bir insonning o‘ziga xos hidi bor. Chivinlar esa o‘zlari uchun ideal hid qanday “jaranglashi”ni biladi. Chivinlar uni 30 metr naridan seza oladi.

Tasavvur qiling, odam organizmida 100 trillionga yaqin mikroblar mavjud. Ushbu mikroblar immun tizimining asosiy qismi hisoblanadi, shuning uchun suvda tez-tez yuvinish chivinlar sizni chaqmasligida yordam bermaydi.

Qon guruhi ham muhim

Agarda chivinga sizning hidingiz yoqib qolgan bo‘lsa, u sizni tinch qo‘ymaydi. Bundan tashqari, o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki chivinlar ko‘proq I qon guruhiga ega insonlarni II qon guruhiga ega insonlarga nisbatan ikki barobar ko‘proq chaqadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, 85 foiz holatda odamlar o‘z qon guruhi orqali chivinlarni jalb qiladi.

Ideal hid nima o‘zi?

Bunda karbonat angidrid va ter hidi muhim, biroq tananing o‘zini hidi ham katta ahamiyatga ega.

Aniqlanishicha, sut kislotasi ko‘plab chivin turlarini o‘ziga jalb qiladi. Pishloq, soya, yogurt yoki tuzlangan sabzavotlar kabi ba’zi mahsulotlar jismoniy faollik bilan birgalikda teri yuzasida sut kislotasining ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishiga olib keladi.

Mutlaqo chivinlardan holi bo‘lishning imkoniyati yo‘q. Bizning qo‘limizdan faqatgina ehtiyot choralarini ko‘rish keladi: terining asosiy qismini kiyim bilan berkitish, tong otganda va kechasi namlik yuqori bo‘lganda ko‘chaga chiqmaslik, himoya kremlari va hashoratlarga qarshi spreylardan foydalanish. Lekin shuncha himoyalanganizga qaramay chivinlar sizni “sevish”dan to‘xtamaydi.

Chivinlardan qutilishning samarali usullari haqida MANA BU YERDAN ma’lumot olishingiz mumkin.

© AdMe / Daryo

Nafas qisishi bu tibbiy atama boʻlib, nafas yetishmovchiligi yoki havoga toʻymaslik bilan namoyon boʻladi. Shu bilan birgalikda nafas qisilishi, juda ham noqulay hisdir ham.

Nafas qisishini keltirib chiqaruvchi bir qancha omillar mavjud. Masalan, fiziologik (tabiiy) nafas qisishi zinapoyadan tez tushib-chiqqanda yoki avtobusning orqasidan yugurganda yuzaga keladi. Mushaklarning tezda qisqarib bo‘shashi qondagi kislorod miqdoriga bo‘lgan talabini bir necha marotabagacha oshirib yuboradi. Bosh miya esa kislorod yetishmovchiligini reflektor yo‘l bilan tez nafas olish orqali qoplashga harakat qiladi.

Fiziologik nafas qisishi yigirma daqiqadan so‘ng o‘tib ketsa, organizm uchun hech bir xavf tug‘dirmaydi. Ammo ikkinchi qavatga yurib chiqqaningizdan so‘ng ham uzoq vaqt nafasingiz qisa boshlasa, demak tanangizning jismoniy holati havas qilgudek emas. Tana holati jismonan meyorda bo‘lganida nafas qisishi kam vaqtdaligida kuzatiladi va yaqqol namoyon bo‘lmaydi.

Muntazam ravishda ochiq havoda jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanilsa, kishi o‘zini ancha yengil tortadi. Bunday mashqlar nafas ritmi va yurak urishi tezlashishiga olib kelib, nafas olish hamda yurak-qon tomir tizimini mustahkamlaydi. Har kuni kamida yarim soatdan muntazam ravishda tez-tez qadam tashlab piyoda sayr qilish ham yaxshi natija beradi. Shuningdek, zinapoyadan 3-4 qavatlarga meyorida piyoda tushib-chiqish ham foyda beradi.

Biroq nafas yetishmovchiligi jismoniy zoʻriqishga bogʻliq holatda boʻlmasa, albatta uning sababini aniqlash va tegishli choralarini vaqtida koʻrib qoʻyish lozim.

Koʻpincha nafas qisilishi yurak yoki oʻpka kasalliklari bilan bogʻliq. Yurak va oʻpka kislorodni toʻqimalarga tashish va karbonat angidridni ajratib chiqarish bilan shugʻullanadi. Bu jarayonlarning har ikkalasi bilan bogʻliq muammolar bevosita hamda bilvosita nafas olishga taʼsir qiladi.

Nafas qisishi sabablari

Toʻsatdan paydo boʻladigan nafas qisishi quyidagi omillar sabab yuzaga kelishi mumkin:

• Kuchli allergik reaksiya;
• Astma;
• Is gazi bilan zaharlanish;
• Yurak tamponadasi;
• Oʻpka surunkali obstruktiv kasalligining kuchayishi;
• COVID-19 (Koronavirus);
• Yurak xuruji;
• Aritmiya;
• Yurak yetishmovchiligi;
• Pnevmoniya (va boshqa oʻpka infeksiyalari);
• Pnevmotoraks;
• Oʻpka emboliya;
• Toʻsatdan qon yoʻqotish;
• Yuqori nafas yoʻllarida yot jism;

Bir necha hafta yoki undan uzoq davom etgan nafas yetishmovchiligi koʻpincha quyidagilarga bogʻliq:

• Astma;
• Oʻpka surunkali obstruktiv kasalligi;
• Yurak disfunksiyasi;
• Interstitsial oʻpka kasalligi;
• Semirib ketish.

Bir qator boshqa sogʻliq bilan bogʻliq muammolar ham nafas olishni qiyinlashtirishi mumkin. Bunga quyidagilar kiradi:

Oʻpka bilan bogʻliq muammolar

• Krup (ayniqsa yosh bolalarda);
• Oʻpka saratoni;
• Plevrit (oʻpkani oʻrab turgan membrananing yalligʻlanishi);
• Oʻpka fibrozi (oʻpka chandigʻi va shikastlanishi);
• Oʻpka gipertenziyasi;
• Sarkoidoz;
• Sil kasalligi.

Yurak muammolari

• Kardiomiopatiya (yurak mushagi bilan bogʻliq muammo);
• Yurak yetishmovchiligi;
• Perikardit.

Boshqa muammolar

• Anemiya;
• Qovurgʻalar sinishi;
• Yot jism;
• Epiglottit;
• Kifoskolioz (koʻkrak qafasi devorining deformatsiyasi);
• Miasteniya (mushaklarning kuchsizlanishiga olib keladigan holat).

Quyida nafas qisishi sabablari bilan bogʻliq ayrim bir holatlarga qisqacha toʻxtalib oʻtamiz.

Hissiy zo‘riqish ham nafas yetishmovchiligiga sabab boʻlishi mumkinmi?

O‘ta hayajonlanish, vahima bosishi, qattiq jahl va qo‘rquv adrenalin gormoni ishlab chiqarilishini kuchaytiradi. Adrenalin qonga tushgach, o‘pkada meyordagidan ko‘p havo aylanadi, oqibatda nafas siqilishi ro‘y beradi.

Hissiy zo‘riqish tufayli yuzaga kelgan nafas qisishining salomatlik uchun deyarli zarari yo‘q. Lekin vahima xurujlari (vegetativ kriz) lari kuzatilganda bemor mutaxassis shifokorga uchrashishi zarur. Vegetativ kriz paytida kishi o‘z-o‘zidan vahima va qo‘rquvga beriladi, bu holat esa biror kasallik, masalan vegetativ-qon tomir distoniyasining belgisi bo‘lishi ham mumkin.

Nafas qisishining yana bir sababi kamqonlik (anemiya) kasallik bo‘lishi ham mumkin, temir ionlari qonning kislorod bilan to‘yinishi, to‘qimalar orqali nafas olishini ta’minlab, qon yaratilishida muhim rol o‘ynaydi. Temir ionlari yetishmaganda organizmda gipoksiya (to‘qimalarda kislorod yetishmasligi) rivojlanadi. Bunga javoban o‘pkamiz bilan zo‘riqib nafas olish yuzaga keladi. Anemiyada ovqatlanishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish kerak. Shifokor buyurgan dori vositalar va ovqatlar tarkibida temir organizmga yaxshi so‘rilishi uchun bemorga temir saqlovchi dorilar bilan birga vitamin C ham buyuriladi.

Nafas qisishi va ortiqcha vazn

Kishida ortiqcha vazn to‘plansa, qalin yog‘ qavati o‘pka va yurakni hamma tomondan o‘rab olib, meyoriy nafas olishga xalaqit beradi. Bundan tashqari ortiqcha vaznga ega odamlarning yuragi ham zo‘riqish bilan ishlaydi. Natijada kerak bo‘lgan muhim a’zolarga meyordagidan kamroq bo‘lgan kislorod yetib boradi.

Ortiqcha yog‘ to‘qimasidan xalos bo‘lishda parhez va jismoniy harakatlar yordam beradi. Jismoniy mashqlarni oddiydan murakkabga qarab sekin-asta ko‘paytirib borish lozim. Aks holda mashq paytida odam hushini yo‘qotishi ham hech gap emas.

O‘pka va yurak-qon-tomir yetishmovchiligida nega nafas qisiladi?

Nafas a’zolari kasalliklari tufayli kelib chiqadigan nafas qisishi inspirator va ekspirator turlarga bo‘linadi. Inspirator nafas qisishida bronxlardagi shilliq va balg‘am yoki o‘pkadagi o‘sma sababli nafas olish qiyinlashadi. Ekspirator turdagi nafas qisishida bronxial astmada bronxlar muskulaturasi spazmi tufayli nafas chiqarish qiyinlashadi. Umumiy amaliyot shifokori va pulmonolog ko‘rigidan o‘tish va nafas yo‘llari kasalligini davolash orqali nafas qisishidan xalos bo‘lish mumkin.

Ko‘pincha toj arteriyalari spazmi yoki obstruksiyasida ham nafas qisishi mumkin. Yurakning ishemik kasalligi tufayli nafas qisishi kutilmaganda paydo bo‘ladi, bemorga havo yetishmayotgandek tuyuladi, ko‘krak qafasining chap qismida og‘riq turib, pastki jag‘ va qo‘lga ham o‘tishi mumkin.

Yurak yetishmovchiligi tufayli nafas qisishi odam past yostiqda yotganida boshlanib, bosh va tanani biroz ko‘targanda o‘tib ketadi. Keskin paydo bo‘lib, bo‘g‘ilishga aylanib ketadigan nafas qisishi yurak astmasi uchun xos belgi. Odatda bunday xuruj kechasi bezovta qiladi, bemorning rangi oqaradi, badanini muzdek ter bosadi, qon bosimi tushib ketadi, bezovtalanadi, nam xirillashlar paydo bo‘ladi.

Kutilmaganda kuchayib boruvchi nafas qisishi ro‘y bersa darhol tez tibbiy yordamni chaqirish zarur. Chunki bu xol organizmdagi a’zolar ishining jiddiy buzilishidan darak berishi mumkin. Elektrokardiografiya o‘tkazilib, tashhis qo‘yilgach, kardiolog shifokor davolash tartibini belgilaydi.

Nafas qisishi va koronavirus (COVID-19)

Koʻp bora takrorlanganidek, COVID-19 ning alomatlaridan biri bu nafas qisilishidir. Boshqa umumiy simptomlari esa, isitma, yoʻtal, hid va taʼm bilishning buzilishi hamda umumiy holsizlikdir.

COVID-19 bilan kasallangan odamlarning aksariyati uyda davolanishi mumkin boʻlgan yengil va oʻrtacha darajadagi alomatlarga duch kelishmoqda, lekin shu bilan bir qatorda nafas qisishi holatlari ham kuzatilyapti. Bunda bemor nafas olishga qiynaladi hamda nafas chiqarish jarayonida ham xudiki, ogʻir kuch talab qilayotgandek boʻladi. Yengil nafas olish va chiqarish harakatlari ham bemorga mushkullik tugʻdiradi.

COVID-19 kuzatilgan bemorlarda, nafas olishning ogʻirlashgandek, his qilinishiga xavotir va stress ham sabab boʻlmoqda. Shuning uchun ham kasallikdan xavotirlanmaslik va imkon qadar ruhiy muvozanatni saqlash maqsadga muvofiq. Tinch va boʻshashgan vaqtda nafas olishda, asosan diafragma ishtirok etadi. Diafragma bilan nafas olinganda esa, chuqur va imkon qadar toʻliq nafas olishga erishish mumkin.

CDC tashkiloti tadqiqotlariga koʻra, AQSHda tasdiqlangan COVID-19 holatlarida katta yoshli bemorlarning 43 foizida, bolalarning esa, 13 foizida COVID-19 bilan bogʻliq nafas qisishi belgilari kuzatilgan.

Homiladorlikda nafas qisishi

Homiladorlik davrida nafas yetishmovchiligi odatiy holdir. Va sizning yoʻldosh orqali doimiy ravishda yaxshi kislorod bilan taʼminlanadigan homila uchun bu butunlay xavfsizdir. Nafas qisilishi koʻpincha homiladorlikning ikkinchi trimestrida boshlanadi. Uchinchi trimestrda esa, bola oʻsishda davom etar ekan, nafas qisilishi kuchayishi mumkin.

Homiladorlikda nafas yetishmovchiligiga asosiy sabab sifatida, gormonal fonning oʻzgarishi, shuningdek rivojlanib, kattalashib borayotgan homila diafragmaga taʼsiri natijasida, oʻpkaning toʻliq kengayish imkoniyatini pasaytiradi. Shu sababdan homilador ayolda yengil nafas siqilishi kuzatilishi mumkin.

Nafas mashqlari holatni yengillashtiradimi?

Nafas mashqlari, albatta nafas qisilishi bezovta qilganda, holatni yengillashtirish hamda uning oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda, tavsiya etilgan asosiy mashq — diafragmali nafas — qorin boʻshligʻidan nafas olishdir. Shu bilan birga, nafas olish paytida, qorinni iloji boricha toʻldirishga, nafas chiqarganda esa uni tortishga harakat qilish kerak. Bu mashqni oson bajarish uchun nafas chiqarishdan boshlagan maʼqul.  

Bundan tashqari, lablarni choʻzgan holda sekin nafas chiqarish sizning nafasingizni sekinlashtirishi va havoning nafas olish yoʻllarida uzoqroq ushlab turilishi bilan nafas olish ishini kamaytirishi mumkin. Bu oʻpkaning ishlashini osonlashtiradi va kislorod va karbonat angidrid almashinuvini yaxshilaydi.

Qachon shifokorga murojaat qilish kerak?

Nafas qisishi eʼtiborsiz qoldirish mumkin boʻlmagan belgilardan biri hisoblanadi. Shunda ekan, har qaday nafas qisish holati kuzatilganda ham shifokor koʻrigidan oʻtish kerak. Ayniqsa, 

• Oyoqlarda shishlar kuzatilsa;
• Yotgan holatda nafas olish qiyinlashsa;
• Tana haroratingiz koʻtarilsa, yoʻtal kuzatilsa;
• Nafas olish yoki chiqarish vaqtida gʻayrioddiy ovoz eshitilsa, shifokor koʻrigini kechiktirmaslik zarur.

Agar sizni toʻsatdan paydo boʻladigan va ish qobiliyatingizga salbiy qiladigan kuchli nafas qisishi yuzaga kelsa, darhol 103 tez tibbiy yordamga qoʻngʻiroq qiling yoki kimdandir sizni zudlik bilan shifoxonaga olib borishlarini soʻrang. Agar sizning nafas qisishingiz koʻkrak qafasida ogʻriq, xushdan ketish, koʻngil aynishi, lablar yoki tirnoqlar rangining oʻzgarishi, aqliy hushyorlikning buzilishi bilan kechadigan boʻlsa, shoshilinch tibbiy yordamga murojaat qiling — chunki bu yurak xuruji yoki oʻpka emboliyasining belgilari boʻlishi mumkin.

Nafas qisishini davolash

Davolash uchun barcha kasalliklarda talab qilinganidek, shifokor terapevt yoki pulmonolog qabuliga borib, zarur deb topilgan tekshiruvlardan oʻtganingizdan soʻng davo muolajasini boshlashi mumkin.

Holatning asosiy sababchisiga koʻra, shifokorlar nafas olishni osonlashtirish uchun bronxodilatatorlar kabi dorilarni buyurishlari, agar sizda kamqonlik aniqlansa, temir miqdorini oshirish uchun retsept boʻyicha qoʻshimchalar ichishingizni tavsiya qilishlari mumkin.

Albatta, davo muolajalarining barchasi nafas qisishiga sabab boʻlayotgan asosiy va yondosh kasalliklarni bartaraf qilishga yoki taʼsirini kamaytirishga qaratilgan boʻladi.

Brutsellyozda...

Prof. Ibodullayev Z.R. «Asab va ruhiyat» kitobi.

Sharq tabobati inson tanasida 7 ta energetik markaz aylanma (chakra)lar mavjudligini ta’kidlaydi. Tadqiqotlar ham buni tasdiqlagan: xromosomalar tomonidan chiqariladigan elektromagnit va akustik to‘lqinlar mazkur 7 ta nuqtada to‘qnashdi. Agar “energetik” anatomiyani tana tuzilishi haqidagi hissiy taassurot va tushunchalarga bog‘laydigan bo‘lsak, g‘alati o‘xshashliklar ma’lum bo‘ladi. Shunday qilib, inson tanasida yettita aylanma (chakra) mavjud. Quyida ular ta’rifini bayon etamiz.

Saxasrara aylanmasi

Bu markaz bosh tepasida chaqaloqning liqildoq o‘rnida joylashgan (quvvati binafsharang) va ruhiy holatni ifodalaydi. U g‘uddasimon bezga bog‘langan va boshqa barcha aylanmalar bilan shunday aloqadadir. Bu markazdan uzatilgan nurlanish Koinot bilan bog‘langanda, odam o‘zini huzur-halovatda sezadi. Uning yordamida o‘ta yuqori ongga erishadi va yangi qobiliyatlari ochiladi. Yuqori markazli odamlar kam uchraydi. Qadimgi hindularning aytishlaricha, u ichki hissiyot (intuitsiya), zehn va yagona axbor kosmik manba orasidagi aloqani boshqaradi. Quvvat-axborot maydonidan kelayotgan bilimlar ana shu aylanma orqali qabul qilinadi. Anatomik jihatdan unga epifiz (g‘uddasimon bez) mos kelib, uning hajmi qariyb no‘xatga teng bo‘ladi. U emotsional qatlamga ta’sir ko‘rsatadi va intuitsiyani boshqaradi. Uning qanday ishlashiga qarab, inson ruhiy jihatdan naqadar yuksak pog‘onada ekanligini bilish mumkin. Buyuk olim Mendeleyevning epifiziga tan berish kerak: u odatdagi tunlardan birida kimyoviy unsurlarning davriy tizimini tushida ko‘rgan. Isaak Nyutonning boshiga mashhur olma tarsillab tushganligi tufayli uning ham epifizi ishi faollashdi va odam butun dunyo tortishish qonuni formulasiga ega bo‘ldi.

Ajna aylanmasi

Ikki qosh o‘rtasida joylashgan (“qalb ko‘zi” ko‘krang). Bu markazga fikr mujassam qilinganda, fahmlash xislati kuchayadi. Yoga ta’limotiga ko‘ra, bu yerda boshlang‘ich kuch va dil joylashgan. Mazkur markaz gipofiz va g‘uddasimon bez hamda bosh miyaning sezgiga tegishli qismini kuzatib turadi. U Qadimgi Hindistonda “Jiva”, musulmon Sharqida “dunyoviy idrok”, parapsixologiyada “quvvat axborot maydoni” deb nom olgan. Kuchli g‘uddasimon markazli odam o‘z maqsadlariga erishadi. Mashhur yozuvchilar, ulug‘ olim va mutafakkirlarda bu markaz kuchli bo‘lgan. Kuchsiz markazli odamlar aksincha, nopok, razil, toshbag‘ir va badjahldir. U vaqt pardasi orqali olis o‘tmishdagi hodisalarga kirib borishga yordam beradi. “Uchinchi ko‘z”ga gipofiz to‘g‘ri keladi – u yuqori endokrin bezlaridan biri bo‘lib, bosh miyaning gipofizar chuqurligida joylashgan. Bu kichkina a’zo tanamizning qariyb barcha tashqi xususiyatlarini (bunga bo‘y ham kiradi), shuningdek, modda almashinuvi tezligini ham aniqlab beradi. G‘oyibdan bilish holatini ilm-fan nuqtai nazaridan tushuntirib bo‘lmaydi, ammo olimlar “uchinchi ko‘z”ni faollashtirishga yordam beradigan qadimgi hindularning tavsiyalarini qo‘llab-quvvatlaydilar: rasmlar chizing, she’rlar ijod qiling, san’at asarlaridan zavqlaning… Ajna aylanmasi quvvat-axborot maydoni bilan bog‘liq payg‘ambarlar, avliyolar, bashoratchilar – insoniyatning eng aql-idrokli vakillari shu yerdan axborot olishgan, hozirgi ekstrasenslar ham mazkur aylanma bilan ishlashadi. Buddaviylarning shu nuqtaga xol qo‘yishlari, nasroniylar ikki barmog‘ini shu nuqtaga tekkizib cho‘qinishlari, musulmonlar namozda sajdaga bosh qo‘yishlaridan maqsad mazkur aylanma kuchini oshirishdan iborat. Hatto bashorat qiluvchi bo‘lib yetishganingizda ham, magnit to‘lqinlari, ob-havo injiqliklariga e’tibor qilmang: tasavvur o‘yini bizning ichki jarayonlarimizni tashqi dunyo ritmi bilan hamohang qiladi.

Vishudxa aylanmasi

Bu markaz bo‘yinning tomoq sohasida, bodomcha bezlariga yaqin yerda joylashgan bo‘lib, til bilish qobiliyati va telepatiya uchun “javobgar” hisoblanadi (quvvati havorang). Mazkur a’zolar orasidagi aloqa aniq bilinadi: ko‘p tilni biladiganlar va telepatlar bu markazlarini zo‘riqtirib ishga solganliklari tufayli, boshqalardan ko‘ra,

Anaxata aylanmasi

Manipura aylanmasi

Svadxistana aylanmasi

Muladxara aylanmasi

Abdukarim Usmonxo‘jayev. “Dorisiz qalb davosi” kitobi. Tib.uz nashri.

Oyoq-qo‘llar nervlari

Son nervi

Quymich nervi

Katta boldir nerviga

Yuz nervi

Nerv chigal va ildizchalari

Pleksit

Yelka pleksiti

Kasallik profilaktikasi

1. Polga yuztuban yoting, ikkala qo‘lni qanot qilib, orqaga tomon kamondek egiling.
2. Oyoqlaringizni juftlang, bir oyog‘ingizni uchi bilan orqaga qo‘ying. Ayni vaqtda qo‘llaringiz kaftini pastga qaratib oldinga ko‘taring. Egilib turing, so‘ngra qo‘llaringizni ikki tomondan ohista pastga tushiring. Bu mashqni bir necha bor qaytaring, shunda qo‘l, tirsak va yelka nervi chigallari harakatlanuvchi qismlarida qayishqoqlik kuchayadi, bu mashqlardan so‘ng mushaklar chiniqadi.
3. Oyoqlaringizni juftlab, tik turing. Qo‘llaringizni pastga tushirgan holda badantarbiya tayoqchasini ushlab oling. Tayoqni bosh uzra baland ko‘targan ko‘yi asta-sekin egiling. So‘ngra tayoqchani ohista tushiring va tepaga ko‘taring.
4. Oyoqni yelka kengligida qo‘ying. Bir qo‘lni yuqoriga ko‘tarib, tanani qarama-qarshi tomonga engashtiring. Bu harakatni ikkinchi qo‘l bilan ham takrorlang.
5. Stulda o‘tirib suyanchiqqa suyaning, qo‘llaringizni pastga tushiring, mushaklaringizni bo‘shashtiring, keyin qo‘llaringizni ikki tomonga keng yozib egiling, shoshmasdan qo‘llaringizni ko‘krak ustida chalishtiring, qorningizni ichingizga torting, boshingizni eging.
6. Stul chetida o‘tirib qo‘llaringizni tana bo‘ylab tushiring, so‘ng qo‘llaringiz kaftlarini yuqoriga qaratib, ikki tomondan gorizontal holatda ko‘taring. Egilib nafas chiqaring va nafas oling.
7. O‘ng qo‘l va chap qo‘lni galma-galdan oldinga cho‘zib, ayni vaqtda o‘sha oyoqni yig‘ib, pol yuzasida emaklang.

Mavuzga aloqador maqolalar:

• Uch shoxli nerv nevralgiyasi yoki yuzdagi kuchli og‘riqlar
• Asabiylashsam qaltirayman, bu kasallikmi?
• Asablar...asablar ( Asabiylashmaslik uchun tavsiyalar)

Marhamat YOQUBOVA, nevropatolog shifokor, tibbiyot fanlari doktori. "Sihat-salomatlik" jurnali.

 Allergiya

Niqoblarni yuz uchun zardoblar bilan birga qo‘llamang

Najotkor niqob

Uxlashdan oldin terini kosmetik vositalardan yaxshilab tozalang

O‘zingizdan qizg‘anmang

Maksimal samara

iWoman.uz nashri.

• Ko‘z soqqasining bir tomonga qarab ritmik harakatlanishi (ayniqsa, biror narsani kuzatayitganda);
• Bosh aylanishi, atrofdagi narsalar aylanayotgandek ko‘rinishi, oyoqda tik tura olmaslik;
• Ko‘ngil aynishi.

• Eshitishning pasayishi;
• Harakat muvozanatining buzilishi;
• Tana mushaklari tonusining pasayishi;
• G‘ilaylik, ko‘z oldidagi narsalarning ikkita bo‘lib ko‘rinishi. [caption id="attachment_2753" align="aligncenter" width="554"] Nistagm[/caption]

Nistagm kasalligi kelib chiqishi sabablari

• Bosh miya kasalliklari;
• Miyada qon aylanishining kuchli buzilishi;
• Bosh miya o‘simtasi;
• Miya-bosh suyagi jarohatlanishi;
• Muvozanat a’zo kasalliklari;
• Uyqu dori yoki psixiatrop preparatlardan zaharlanish;
• Ko‘rish qobilyatining keskin kamayib ketishi.

Kuchli hayajon ham sababchi

© Jamila KOMILOVA, shifokor. "Sihat-salomatlik" jurnali.

Nevroz albatta kasallik. Uning belgilari hulq-atvor buzilishlari bilan namoyon bo‘lganligi uchun ham uni yomon xarakterning bir turi deyishadi. «Nevroz» atamasi 1776 yili shotlandiyalik vrach Kellen tomonidan taklif qilingan. Biroq nevroz kasalligi juda qadimdan ma’lum. Bu kasallikni tib ilmining sultoni Abu ali Ibn Sino ham mukammal o‘rgangan. O‘sha davrda nevrozga quyidagicha ta’rif berilgan: bu kasallikda tana harorati ko‘tarilmaydi, biron-bir a’zo zararlanmaydi, tanada lat yegan joylar bo‘lmaydi, biroq bemorning asabi buzilgan bo‘ladi.

Nevroz – asab charchashimi?

Nevroz – asab tizimining funksional kasalligi bo‘lib, insonga ruhiy jarohat yetkazuvchi tashqi va ichki omillar natijasida rivojlanadi. Demak, nevroz asab kasalligidir. Nevroz belgilari uzoq yoki qisqa vaqt davom etishidan qat’i nazar, butunlay tuzaladigan kasallik. Biroq, bu davolash jarayoni bir oy, ba’zida undan ham ko‘p davom etadi. Nevrozning 3 turi farqlanadi: nevrasteniya (tom ma’noda nevroz), isteriya va miyadan ketmaydigan fikrlar.

Nevroz (nevrasteniya) qanday kasallik?

Nevroz asabning ortiqcha zo‘riqishidan kelib chiqadi. Asabi tor odamlar nevrozga tez chalinishadi. Aqliy va jismoniy mehnatning nomutanosibligi, doimiy hissiy zo‘riqishlar, yaqin kishisidan judo bo‘lish, oila va ishxonadagi kelishmovchiliklar, qo‘rquv va xavotirda yurish nevrozga sababchi bo‘ladi. Nevrozning oila a’zolarida uchrashi uning rivojlanishida nasliy omillarning ahamiyatini ham ko‘rsatib beradi. Yosh bolalarda nevrozning rivojlanishiga uni o‘rab turgan muhit, ayniqsa, ota-ona orasidagi janjallar sababchi bo‘ladi. Bolalik davrida olgan tan jarohatlari ham bundan mustasno emas. Nevroz nafaqat jahldor odamlar, balki o‘ta andishali odamlarda ham rivojlanishi mumkin. Ayniqsa, andishali odam janjalli voqealar ro‘y berganda hissiyotga izm bermaslikka, o‘zini boshqarib turishga harakat qiladi, birovning ko‘nglini og‘ritib qo‘ymay deydi. Bu holatlar, aksariyat hollarda, asab tizimining charchashiga sababchi bo‘ladi. Shuningdek, vitaminlar yetishmovchiligi, kamqonlik, surunkali va og‘ir kasalliklar ham nevrozga olib keladi.

Nevroz belgilari qanday namoyon bo‘ladi?

Nevroz belgilari turli-tuman bo‘lib, ular ichida tez-tez asabiylashish, jahldorlik, uyqu buzilishi, bosh og‘rishi, bosh aylanishi, umumiy holsizlik, yurak urib ketishi, parishonxotirlik, aqliy va jismoniy mehnat faoliyatining pasayishi kabi simptomlar ko‘p kuzatiladi.

Bemorni qanday davolashadi?

Davolash tibbiy psixolog, neyropsixolog va nevropatologlar tomonidan olib boriladi. Asab buzilishi bilan bog‘liq bu kasallik tibbiy-psixologik muolajalardan so‘ng samarali davolanadi. Davolash muddati va natijasi ko‘proq uning to‘g‘ri olib borilishiga bog‘liq. Dastavval nevrozga olib keluvchi sabablar aniqlanadi va iloji boricha bartaraf etiladi. Asosiy sabablar bartaraf qilinganda, aksariyat bemorlarda davolashni davom ettirishga hojat ham qolmaydi, ular tuzalib ketishadi. Lekin ba’zi hollarda nevrozning sababini aniqlash va ularni yo‘qotish ancha mushkul. Bemorning oilaviy ahvoli va ishlash sharoiti bilan tanishib, unga dam olib ishlash, ish soatlarini qisqartirish, ovqatlanish tartibiga rioya qilish, teatr va kinolarga borib turish tavsiya qilinadi. Nevrozni davolash uchun juda ko‘p dori-darmonlar mavjud. Biroq ularni ko‘p qo‘llash kerak emas. Vrach tomonidan eng zarur dori tanlab olinadi va bemorga tavsiya etiladi. Bemorlarni davolashda ishlatiladigan aksariyat dorilar kuchli sedativ ta’sirga ega bo‘lganligi uchun ularni ishlab yurgan bemorlarga tavsiya qilib bo‘lmaydi. Kam miqdorda tavsiya qilinsa, natijasi past bo‘ladi. Bunday paytlarda nojo‘ya ta’siri kam bo‘lgan dorilardan foydalaniladi. Xuddi psixosomatik sindromlarni davolashda ishlatiladigan psixoanaliz usuli nevroz belgilarini bartaraf etishda keng qo‘llaniladi. Shuningdek, umumiy massaj, igna bilan davolash, ertalabki badantarbiya va sportning o‘ziga maqbul turlari bilan shug‘ullanish tavsiya qilinadi. Yilda bir marta sihatgohlarda dam olib turish ham o‘ta foydalidir.

Kitobning boshqa qismlari bilan saytimizning «Asab va ruhiyat» bo‘limida tanishishingiz mumkin.

Zarifboy Ibodullayev, nevropatolog. Professor. "Asab va ruhiyat" kitobi. Asab.uz

Nok shifobaxsh mevalardan biri bo‘lib, odamning chanqog‘ini bosuvchi, kayfiyatini ko‘taruvchi xususiyatga ega. Uni ovqatdan 30-50 daqiqa keyin iste’mol qilish lozim. Nok yurak-qon tomir tizimini tetiklashtirib, buyrak va peshob pufagi yallig‘lanishining oldini oladi. Shuningdek, jigar va qandli diabet kasalliklarida, semizlikning oldini olishda kuniga 3-4 dona yaxshi pishgan nokdan tanovul qilinsa, shifo bo‘ladi. Agar bemorning qon bosimi ko‘tarilsa, bir piyola quritilgan nok va o‘rik mevasini aralashtirgan holda ustiga suv solib, o‘rta olovda qaynatiladi hamda tindirib qo‘yiladi. So‘ng undan har kuni 3-4 mahal yarim piyoladan ichish lozim. Bod kasalligi bezovta qilganda ham uning damlamasi foydalidir. Buning uchun quritilgan, maydalangan nokdan 2 choy qoshiq olib, ustiga 1 piyola qaynoq suv quyiladi. 2 soat davomida tindirilgach, kuniga uch mahal 1-2 oshqoshiqdan ichiladi. Xolesistit (o‘t pufagi yallig‘lanishi)da har kuni nahorda bu mevadan ikki dona tanovul qilish yoki yovvoyi nokdan tayyorlangan, shakar solinmagan sharbatidan ichish yaxshi foyda beradi. [box type="info" ]Diqqat ! Oshqozon hazm qilish a’zolari kasallangan odamlarga uni yeyish mumkin emas.[/box] [divider] “Nutrition And You” resursi sahifalarida nokning foydali xususiyatlari haqida ma’lumotlar berilgan bo‘lib, ushbu ma’lumotlar bilan tanishish siz azizlar uchun foydadan xoli emas. Nok salomatlik uchun zarur bo‘lgan ozuqa tolasi, antioksidant, mineral va vitaminlarga boy meva hisoblanadi. Nok — ozuqa kletchatkasining manbaidir. Bu mevani muntazam ravishda iste’mol qilish ichak rakining oldini oladi. Bundan tashqari, nok past kaloriyali mevalar sirasiga kiradi. Uning energetik qiymati 100 grammga 58 kilokaloriyani tashkil etadi. Bunday mevalar asosida parhez qilish ortiqcha vazn va xolesterindan qutulishga yordam beradi.   Nokda yetarlicha miqdorda C vitamini mujassam. 100 gramm yangi nokda ushbu muhim vitaminning kunlik iste’mol miqdorining 7 foizi mavjud. Nok tarkibida shuningdek, oz miqdorda beta-karotin, lyutein va zeaksantin mavjud. Ular C va A vitaminlari bilan birgalikda organizmni zararli moddalardan muhofaza qiladi. Nok bir qator minerallar — mis, temir, kaliy, magniy va B vitaminlar kompleksining ham manbai hisoblanadi. An’anaviy tibbiyotda nokdan

Nokning ozuqaviy qiymati

Umumiy ma’lumotlar:

• energetik qiymati — 58 kilokaloriya (3 foiz);
• uglevodlar — 13,81 gramm (11 foiz);
• oqsil — 0,38 gramm (1 foiz);
• yog‘lar — 0,12 gramm (0,5 foiz);
• oziq-ovqat tarkibidagi kletchatka (ozuqa tolasi) — 3,10 gramm (8 foiz).

Vitaminlar:

• foliy kislotasi (vitamin B9) — 7 mikrogramm (2 foiz);
• nikotin kislotasi (vitamin B3) — 0,157 milligramm (1 foiz);
• pantoten kislotasi — 0,048 milligramm (1 foiz);
• piridoksin (vitamin B6) — 0,028 milligramm (2 foiz);
• riboflavin (vitamin B2) — 0,025 milligramm (2 foiz);
• tiamin (vitamin B1) — 0,012 milligramm (1 foiz);
• vitamin A — 23 xalqaro birlik (MЕ, IU) — 1 foiz;
• vitamin C — 4,2 milligramm (7 foiz);
• vitamin E — 0,12 milligramm (1 foiz);
• vitamin K — 4,5 mikrogramm (4 foiz).

Elektrolitlar:

• natriy — 1 milligramm ( 0 foiz);
• kaliy — 119 milligramm (2,5 foiz).

Minerallar:

• kalsiy — 9 milligramm (1 foiz);
• mis — 0,082 milligramm (9 foiz);
• temir — 0,17 milligramm (2 foiz);
• magniy — 7 milligramm (2 foiz);
• fosfor — 11 milligramm (2 foiz);
• rux — 0,10 milligramm (1 foiz).

Fitonutriyentlar:

• beta-karotin (ß-karotin) — 12 mikrogramm;
• beta-kriptoksantin (ß-kriptoksantin) — 2 mikrogramm;
• lyutein-zeaksantin — 45 mikrogramm.

Nevrozlar nevrasteniya (holdan toyish va o‘ta charchash natijasida nerv sistemasining funksional buzilishi, nevrozning bir turi), isteriya (nerv sistemasining funksional xarakterdagi nerv kasalligi, ruhiy buzilishning shakllaridan biri) va yopishqoq holatlar nevroziga ajratiladi.

Nevrasteniya ko‘pincha tez toliquvchanlikka moyil, kayfiyati turg‘un bo‘lgan shaxslarda rivojlanadi. Bu xususiyatlar bunday shaxslarda oddiy holatlarda ham kuzatiladi. Ruhiy jarohatlovchi vaziyat ta’sirida ularda astenik (madorsizlik, umumiy holsizlik) sindrom shaklidagi nevrotik reaksiya yuzaga keladi. Ish qobiliyati hamda ishtaha pasayishi, bosh og‘rig‘i, uyqusizlik va holsizlik, uyquchanlik kuzatiladi.

Bemorlarda diqqat konsentratsiyasi buziladi. Ular tez xafa bo‘luvchan, sabrsiz bo‘lib qoladilar. Turli vegetativ, jumladan, arterial bosim o‘zgaruvchanligi, taxikardiya, ko‘p terlash, tremor, ko‘pincha jinsiy faoliyatning buzilishi kuzatiladi. Tez toliquvchanlik sababli qo‘zg‘alish bo‘sag‘asida yuqori ko‘tariladi. Bemorlar qo‘zg‘aluvchan bo‘lib boradilar (qo‘zg‘aluvchan holsizlik), oson qo‘zg‘aluvchan, kayfiyatlari tez-tez buzilishiga moyil bo‘ladilar. Bu holatda nevrasteniyaning giperstenik shakli haqida gap ketadi. Agar kasallik klinikasida oldingi o‘ringa tez toliquvchanlik, apatiya, bo‘shashganlik chiqib qolsa – bu gipostenik shakli deyiladi.

Isteriya ko‘pincha ruhiy jarohatlovchi vaziyatga reaksiya sifatida isterik psixopatik fe’l-atvor belgilari bo‘lgan shaxslarda ham rivojlanadi, ammo patologik xususiyatlari bo‘lmagan shaxslarda ham u rivojlanishi mumkin. Nevrozning bu turi ko‘pincha ayollarda uchraydi. Isteriya kelib chiqishiga ega bo‘lgan buzilishlar – og‘riqlar, falajlik, qusish holatlari, spazmlar, ko‘rlik, karlik, tutqanoq va boshqalar tashqi ko‘rinishi bilan boshqa somatik va ruhiy kasalliklarning simptomlaridan kam farqlanishi mumkin.

Ammo bemorlarni batafsil tekshirish vaqtida, ularda xech qanday organik buzilishlar aniqlanmaydi. Ba’zida ruhiy jarohatlovchi vaziyat mazmunining u yoki bu isterik belgilar bilan bog‘liqligini ko‘rish mumkin, ayniqsa kasallik simptomi bemor kechinmalari bilan bog‘liq holda namoyon bo‘lganda kuzatiladi. Lokal buzilishlarga bog‘liq bo‘lmagan holda isteriyali barcha bemorlar fe’l-atvorida kayfiyatning o‘zgaruvchanligi, effektlarga moyillik, namoyishkorlik xos. Ular har qanday vositalar: tashqi ko‘rinishlari, so‘zlashishda o‘zini tutishlari, nigohlari, odatlari bilan o‘zini atrofdagilar diqqat markaziga qo‘yishga intiladilar. Shuningdek, ularning o‘z¬larini yuqori baholashlari, boshqalarga o‘xshamasliklarini ko‘z-ko‘z qilish xudbinligidan dalolat beradi. Shu bilan birga bemorlar o‘ta ishonuvchan, taqlid qilishga moyildirlar.

Ko‘pincha isteriyada tutqanoq xurujlari kuzatiladi va ular epileptik tutqanoqlarni eslatadi. Ammo bu kasallikning boshqa belgilari kabi, epileptik tutqanoqlardan farqlanib, mojaroli vaziyatda yoki bemorga uni eslatilganda yuzaga keladi. Bemorlar o‘z xatti-harakatlarini ma’lum darajada idora etish qobiliyatlarini saqlab qoladilar.

© Mahmuda AHMЕDOVA.
1 son Toshkent shahar ruhiy asab kasalliklari dispanseri shifokori.

Bilasizmi?

 Ibn Sinoning “Tibbiy o‘gitlar” kitobidan. Silning-davosi-bor.uz

• Yurak, o‘pka, jigar va buyraklar va qon aylanish sistemasi uchun zararli darajasi yuqori.
• Jigar va qovurg‘a oralarida og‘riqni paydo qiladi.
• Tishlarni yemiradi.
• Og‘iz, til, qizilo‘ngach va me’dada uchraydigan rak kasalliklarining aksari noskashlar hisoblanadi.
• Fikrlashni susaytiradi.
• Aqliy mehnatda erinchoq va ishyoqmaslikni keltiradi.
• Xotirani o‘tmaslashtiradi. Ko‘p narsalar esida turmaydi.
• Xumorni paydo qiladi. Xumor tutganda esa noskashlarning fe’l atvori noziklashib boradi.
• Uyquni kamaytiradi. Noskashning uyqusi haqiqatda kam bo‘ladi.

Bundan tashqari...

• Tupurilgan nos atrof muhitni iflos qiladi. Ayrim paytlar gilam tagi, uy boshqa turar joylar, ishxonalar ostonasi kabi joylarda tupurilgan nos uchrab turadi.
• Nos jamiyatga jamoatga o‘ta xunuk holatni keltirib chiqaradi. Og‘zidagi nos bilan pala-partish gapirish yoki gapira olmaslik holatlar paydo bo‘ladi. Bu esa xunuk holatdir.
• Nos oila byudjeti uchun zarar!
• Mo‘kkadan ketgan noskashdan badbo‘y-sassiq hid anqiydi!

Nosni tashlash uchun tavsiyalar

• Irodani ushlash zarur. Buning uchun nafs xohlagan havoyi narsalardan voz kechish. Bu qish paytida yozda pishadigan uzumni yoz kelganigacha kutib yeyishni kutish kabidir. Kishi agar nosni tashlayman deb harakat qilsa, 15 20 kunda bunga erishadi. Irodani bo‘sh qo‘ygan kishi o‘z nafsining quli hisoblanadi. Bu kabi insonlardan jo‘yali natijani olib bo‘lmaydi. Nosni tashlagan va tashlash uchun kurashgan kishilar-yaqinlarimizning hatto yiqilib qolgaliklarida ham bu qarordan qaytmaganliklarini ko‘rganmiz. 15 yil «nos staji»ga ega bo‘lgan kishilar ham nos tashlash baxtiga erishganlar.
• Xumor tutganda boshqa narsalarga chalg‘ish. Ish bilan chalg‘ish mumkin va yana biror achchiq konfetlar bilan nafsni ovuntirish kerak.
• Xumor tutganda yuqoridagi barcha zararlarni o‘zimdan daf qilishim kerak va zararlarni paydo qilmasdanoq tashlashim shart deya kishi o‘ziga maqsad qo‘yishi kerak.
• Nosni ko‘rganda eng jirkanch va iflos narsa ekanligini eslashi va yuz burishi kerak va yana tashlaganlik uchun shukr qilish lozimdir.
• Sport bilan shug‘ullanish yaxshi. Sport aqlni va tanani tozalaydi, chiniqtiradi va yana turmush tarzini yangilab, salomatlikka yetaklaydi.
• Qalb xotirijamligini tiklash lozim. Qalbni xotirijamlik ila boshqarish kerak. Yaxshi va huzur bo‘ladigan amal va ishlarni qilish va sof aqida va fikrga ega bo‘lish kerak.

Bo‘lib o‘tgan hikoya

© Hadya.uz nashri.

Barcha insonlarda uchrashi mumkin boʻlgan patologik-kritik holatlardan biri – nafas yoʻllarida yot jism turib qolishi. Bunday vaziyatda shoshilinch yordam zudlik bilan koʻrsatilishi kerak boʻladi – bir necha soniyalar ichida. Quyida kattalar va bolalar nafas yoʻllarida yot jism tushishida shoshilinch yordam berish haqida maʼlumot keltirib oʻtamiz.

Nafas yoʻllariga yot jism tushish sabablari

Bunday vaziyat koʻpincha bolalarda kuzatiladi. Bu albatta bolakaylar tabiatining oʻziga xosligiga bogʻliq – ular ovqatlanish vaqtida oʻyin oʻynashga beriluvchan, gapirishga harakat qiladi, yoʻtal yoki aksa urishlari mumkin. Bundan tashqari bolakaylar tashqi atrof jismlarni oʻrganishda ularning taʼmini, mazasini bilish orqali harakat qiladilar, kichik oʻlchamdagi jismlar tasodifan nafas yoʻllariga oʻtib ketishi mumkin. Bolalar ogʻiz boʻshligʻi va himoya reflekslarining toʻliq shakllanmaganligi tufayli bolalarda yot jism tushish ehtimoli yuqori hisoblanadi. 

Katta yoshdagi odamlar esa ovqatlanish vaqtida haddan ortiq koʻp taom isteʼmol qilishlari yoki suhbat qurishlari natijasida nafas yoʻllariga yot jism tushish mumkin. Bundan tashqari katta yoshdagilar spirtli ichimliklar isteʼmol qilgan vaqtda nerv tizimi himoya reflekslari susayadi, natijada yot jism nafas yoʻllariga oʻtish ehtimoli ortadi.

Nafas yoʻllarida yot jism turib qolganda kuzatiladigan simptomlar

Ushbu patologiyaning oʻziga xosligi shundaki, yot jism koʻpincha ovqatlanish vaqtida nafas yoʻllariga oʻtib keladi. Nafas yoʻllarida yot jism turib qolganda kuzatiladigan belgilar 3 bosqichda yuzaga chiqadi:

• Boshlangʻich bosqich. Toʻsatdan yuzaga keluvchi kuchli yoʻtal, koʻz yoshlanishi, yuz terisi qizarishi;
• Belgilar kuchayish bosqichi. Yoʻtal yanada kuchli namoyon boʻladi, nafas olish deyarli roʻy bermaydi, ammo bemor nafas harakatlarini bajaradi, ogʻiz atrofida koʻkarish kuzatiladi;
• Oxirgi bosqich. Nafas olish butkul toʻxtaydi, bemor hushini yoʻqotadi, qisqa vaqt ichida yurak ish faoliyati toʻxtaydi, klinik oʻlim holati kelib chiqadi.

Yot jismni tashqi belgilarga qarab qanday aniqlash mumkin?

Nafas yoʻllariga yot jism tushgan vaqtda bemor ahvoli quyidagicha boʻladi:

• Bemor toʻsatdan gapirishdan toʻxtaydi, kulishi, baqirishi yoki yigʻlashi mumkin, qoʻllari bilan tomogʻini ushlab oladi;
• Kuchli yoʻtal kuzatilib, bemor savollarga javob bermaydi;
• Bemor nafas olganda xirillash eshitilishi yoki umuman nafas olishi eshitilmasligi mumkin;
• Bemor ogʻzini katta ochsada nafas ololmaydi;
• Bemor yuz terisi avvaliga qizaradi, soʻngra oqaradi, keyinchalik esa koʻk tus oladi, ayniqsa ogʻiz atrofida koʻkarish yaqqol namoyon boʻladi;
• Bir necha soniyalar ichida bemor hushini yoʻqotadi;
• Juda qisqa muddat ichida yurak urishi toʻxtaydi va klinik oʻlim sodir boʻladi.

Nafas yoʻllariga yot jism tushganda birinchi yordam koʻrsatish

Nafas yoʻllariga yot jism tushganligini bilgan odam birinchi yordam koʻrsatishda har bir soniyadan unumli foydalanadi. Chunki patologik holat qisqa muddat ichida yuzaga chiqadi va birinchi yordam koʻrsatish sifati bemor hayoti bilan baholanadi.

Birinchi yordam koʻrsatish algoritmi quyidagicha:

Bemorga “nima boʻldi?” savolini bering. Albatta siz bunday holatda ahmoqona koʻrinishingiz mumkin, ammo aynan shu savol yordamida bemor nafas olyaptimi yoki yoʻqmi, bilib olishingiz mumkin. Aynan, mana shu holat orqali keyingi taktikangizni belgilab olasiz.

Agar bemor umuman nafas olmayotgan boʻlsa unga “kuchliroq yoʻtal, yana yoʻtal, qani boʻlaqol” degan buyruqni bering – yaʼni bemorni hushini yoʻqotmaslik uchun, uni stimmulash uchun har qanday soʻz bilan himoya reflekslarini “uygʻoting”. Koʻpincha mana shu chora tadbirlar yordamida kichik oʻlchamdagi yot jismlar nafas yoʻllaridan chiqib ketish uchun yetarli boʻladi.

Agar yot jism 30 soniya davomida chiqib ketmasa yoki bemor xuruj boshlangan vaqtning oʻzida nafas olmaganligini sezsangiz Xeymlix usulini qoʻllash kerak boʻladi.

Xeymlix usuli

Bu usulni bajarish texnikasi quyidagicha:

Shikastlanuvchining orqa tomonida turing;

Uni ikki qoʻllaringiz bilan quchoqlang, oʻng qoʻlingizni musht qilib chap qoʻlingiz bilan uni kuchli ushlab oling, qoʻllarni qorinning yuqori sohasiga qoʻying. Yoʻnalish – yuqoriga va oʻzingizga torting. Nafas olish sezilsa – bu yot jismning nafas yoʻllaridan chiqib ketganligidan dalolat beradi.

Eʼtibor bering: Xeymlix usuli yot jismning nafas yoʻllaridan chiqib ketguniga qadar yoki bemor hushini yoʻqotgunga qadar amalga oshiriladi. Agar shikastlanuvchi hushini yoʻqotsa, yot jismni chiqarishga qaratilgan harakat toʻxtatiladi va zudlik bilan oʻpka-yurak reanimatsiyasi amalga oshirilishi kerak.

Xeymlix usulini bolalar va homiladorlarda oʻtkazishning oʻziga xosligi

1 yoshdan kichik boʻlgan bolalar nafas yoʻllariga yot jism tushganda birinchi yordam koʻrsatish: bolani qorin sohasi bilan bir qoʻlingizga oling, yuzi (boshi) sizning kaftingizda boʻladi, bolaning boshi tanasiga nisbatan pastroqda boʻladi. Soʻngra ikki kurak oraligʻi sohasiga ikkinchi qoʻlingiz kafti bilan 5 marotaba kuchli sirpanuvchi harakat bilan uriladi. Ikkinchi bosqich – bola yuzini yuqoriga qaratgan holda ikknchi qoʻlingizga oling, soʻngra soʻrgʻichlardan bir barmoq pastki sohaga, toʻsh ustiga 5 marotaba turtki beriladi. Amallarni bajarayotganda kuchli harakatlar qilmang, aks holda bolakay qovurgʻalarini sindirib qoʻyishingiz mumkin.

Agar yot jism bola ogʻiz-halqum sohasida paydo boʻlsa, u koʻrinib turgan boʻlsa – uni barmoqlar yordamida olib tashlash zarur. Agar yot jism chiqmagan boʻlsa yuqoridagi chora tadbirlar qayta amalga oshirilari, yoki yurak urishi toʻxtagan boʻlsa darhol oʻpka-yurak reanimatsiyasi bajariladi.

1-8 yoshgacha boʻlgan bolalarda Xeymlix usuli bajarilishi: bolani oyoqlaringizni bukkan holda son ustiga qoʻying. Qolgan amallar yuqoridagi tartib boʻyicha bajariladi.

Muhim savol: homilador ayollar nafas yoʻllariga yot jism tushganda ham qorin yuqori sohasiga kuchli bosiladimi? Bu amallar homilaga salbiy taʼsir etishi mumkinmi? Homilador ayollarga birinchi yordam koʻrsatish emizikli bolalardagi kabi bajariladi, yaʼni toʻsh osti sohasiga kuchli turtki beriladi.

Nafas yoʻllaridagi yot jismlarni chiqarishdagi oddiy xatoliklar

Nafas yoʻllariga yot jism tushganda inson hayoliga keladigan birinchi amal – bemor yelkasiga urish. Yuqorida keltirilganidek bemor orqa sohasiga kuchli urish zarur, ammo shunchaki yuqoridan emas va juda kuchli emas. Xavf shundaki yot jism gravitatsiya qoidasiga koʻra yuqoridan pastga harakat qiladi, natijada yot jism yanada pastroqqa, traxeobronx shoxlariga tushishi va nafas yoʻllarini toʻliq berkitib qoʻyishi mumkin. Bunday vaziyatda birinchi yordam faqatgina – traxeotomiyadir, hattoki tibbiy malakaga ega boʻlgan mutaxassis yoningizda boʻlsa ham bemor hayotini saqlab qolish katta soʻroq ostida turadi.

Bolalarni hech qachon oyoqlaridan ushlab boshini pastga qaratgan holda ushlamang. Hiqildoq usti togʻ​ayi spazmi yot jism chiqarish samarasini “nol”ga keltirib qoʻyadi. Bundan tashqari bolakay boʻyin umurtqalari sinish ehtimoli ham ortadi. Gap shundaki bolakay hushsiz boʻlgan vaqtda barcha mushaklari boʻshashadi va boʻyin sohasidagi umurtqalar chiqishi yoki sinishi mumkin. Bolakayga yordam berish maqsadida uni nogiron qilishingiz yoki oʻlim holatiga olib borishingiz mumkin.

Va soʻngi eng tipik boʻlgan xató – vahima qilish. Vahimaga tushish vaziyatni toʻgʻri baholash va birinchi yordam koʻrsatishga toʻsqinlik qiladi. Vahima hissini oldindan mulyaj yoki qoʻgʻirchoqlarda mashq qilish orqali bartaraf etish mumkin. Shu yoʻl bilan miyangiz kritik holatda yordam koʻrsatish algoritmini tuzadi va qoʻllaringiz oʻz-oʻzidan amallarni toʻgʻri bajarishga moslashadi, bu esa biror bir inson yoki oʻz qadrdonlaringiz hayotini saqlanib qolishga sababchi boʻlishingizga olib keladi.

Ushbu maqolalarni ham oʻqing:

Bosh miya chayqalishi – tasnifi, belgilari, davosi va birinchi yordam ko‘rsatish usullari

Hushdan ketish sabablari va hushdan ketganda birinchi yordam ko‘rsatish

Kuyish – turlari, darajalari va birinchi yordam ko‘rsatish usullari

Cho‘kish – sababi, turlari va birinchi yordam

Ushbu sahifada neyroxirurgiya kasalliklariga oid savollarga Respublika neyroxirurgiya ilmiy markazi rahbari Gʻayrat Kariyev javob berdi.

Bolalar serebral falaji tashxisi boʻyicha jarrohlik

— Siz rahbarlik qilayotgan markazda Bolalar serebral falaji tashxisi boʻyicha jarrohlik oʻtkazilayotgan ekan. Jarrohlikdan keyin bola butunlay oyoqqa turib keta oladimi? Bu tashxis qoʻyilgan bolada necha yoshdan jarrohlik amaliyoti oʻtkazilishi mumkin?

— Ha, shunday operatsiyalarni oʻtkazyapmiz. Bolalar serebral falajining turlari bor. Tetraplegik formasida katta natijaga erishish qiyin. Muolaja natijasida mushaklar spastikasini kamaytirish orqali ikkilamchi umurtqa va boshqa suyaklar shakli buzilishi oldi olinadi. Ammo toʻliq oyoqqa turib ketishini oldindan ayta olmaymiz. Bolalar 2-4 yosh oraligʻida boʻlgani maʼqul.

---

Quloqda shovqin boʻlishi miyadanmi?

— Yoshim 39 da. Bir yil oldin qulogʻim shamollab, lor-shifokorda davolanganman. Daʼvo muolajalaridan keyin qulogʻimda shovqin paydo boʻldi. Qayta koʻrikka borganimda, shifokor shovqinning miyada yuz berayotganini aytdi. Faqat neyrojarrohlik amaliyoti oʻtkazilsagina bundan qutulish mumkin ekan. Bu qanchalik toʻgʻri? Nima qilsam qulogʻimga tinmay eshitiladigan chiyillagan ovozdan qutulaman?

— Avvalo, bosh miya MRT tekshiruvini oʻtkazishingiz zarur. Keyin bizning markazga murojaat eting. Lozim topilsa, amaliyot oʻtkaziladi va undan qutulishingiz mumkin.

---

Markazda kimlar bepul davolanishi mumkin?

— Respublika neyroxirurgiya ilmiy markazida kimlar uchun bepul davolanish imtiyozlari mavjud? Jarrohlik amaliyoti oʻtkazishdachi?

— Markazimizda onkologik kasallikka chalingan bemorlar uchun order asosida bepul davolanishga davlatimiz tomonidan imtiyoz ajratilgan. Mazkur imtiyoz jarrohlik amaliyotiga ham taalluqli. Bundan tashqari, tezkor yordam koʻrsatilishi kerak boʻlgan holatlar ham soʻzsiz, bepul.

---

Epilepsiyani davolash mumkinmi?

— Shifokorlar tutqanoqni butunlay davolab boʻlmaydi, deyishadi. Shu rostmi? Agar epilepsiya davomli ravishda davolansa, bu kasallikdan butunlay forigʻ boʻlish mumkinmi? Agar bunday qiz turmushga chiqsa, hayotiga jiddiy xavf tugʻdirmaydimi, farzandiga kasallik oʻtadimi?

— Tutqanoqning avval sababini aniqlash zarur. Agar tutqanoq biror bosh miya kasalligi natijasida yuzaga kelgan boʻlsa, asosiy kasallikni davolash va tutqanoqqa qarshi baʼzi dorilar kifoya. Agar mustaqil tutqanoq kasalligi boʻlsa, uni dorilar va maʼlum jarrohlik uslublari bilan ham davolash mumkin. Shunda ham chuqur tekshiruv talab etiladi. Turmushga chiqishdan avval neyroxirurg va nevrologda davolanishdan soʻng, maslahatlashgan holda turmush qurgan maʼqul. Orttirilgan tutqanoq kasalligi (tugʻma boʻlmagan) irsiyatdan oʻtishi kuzatilmagan.

---

Gematoma kasalligi belgisi emasmi?

— Surunkali ravishda boshim aylanib, qayt qilaman. Gohida hushimni yoʻqotaman. Oʻzimga kelganimda boshim boʻm-boʻsh boʻlib qolgandek his qilaman. Mahalliy shifokor “Asablarning charchashi oqibati”, deb aytdi. Internetda bu kabi koʻrinishlar gematoma kasalligida namoyon boʻlishi haqida oʻqib qoldim. Mendagi bu holatni qanday izohlaysiz?

— Avvalo, neyroxirurgga murojaat qiling. Nevrologik koʻrikdan soʻng sizga zarur tekshiruv tavsiya etiladi. Bosh miyani KT, MRT kabi instrumental tekshiruvlari mavjud, ana shulardan soʻng qatʼiy xulosa beriladi.

Miyada gematoma aniqlansa, operatsiya qilish shartmi?

— Gematoma miyada aniqlansa, uni faqat jarrohlik amaliyoti oʻtkazib davolash kerakmi yoki buning boshqa chorasi ham bormi?

— Hajmiga bogʻliq. Katta hajmdagi gematomalar koʻpincha miyaning maʼlum qismini ezishi oqibatida jarrohlik davosini talab etadi. Kichikroq hajmdagilar baʼzan talab etmaydi.

Orqa miya churrasi nima?

— Orqa miya churrasi qanday kasallik? Uni tuzatib boʻladimi?

— Orqa miya churrasi bu orqa miyaning tugʻma rivojlanish nuqsoni. Bunda baʼzi umurtqa suyaklari va orqa miya pardalari rivojlanishi buzilishi natijasida churra paydo boʻladi. U jarrohlik usuli bilan davolanadi.

Gidrosefaliya qaytalanishi mumkinmi?

— Qizim ikki yarim yoshda. Bir yil oldin qizimga gidrosefaliya, deb tashxis qoʻyilgandi. Kerakli muolajalarni oldik. Biroq yana ushbu kasallikka xos alomatlar yuzaga kelgach, shifokor jarrohlik amaliyoti qilish kerakligini aytdi. Bu kasallikdan butunlay forigʻ boʻlishni kafolatlaydimi yoki qaytalanishi ham mumkinmi?

— Gidrosefaliyaning aksariyat turlari jarrohlik amaliyotini talab etadi. Jarrohlik amaliyoti (ventrikuloperitoneostomiya) gidrosefaliyani davosi sifatida tan olingan. Ammo kasallik maʼlum sabablarga koʻra qaytalanishi mumkin. Shu jihatdan qayta jarrohlik talab etilishi mumkin. Ammo bu kam hollarda uchraydi.

Miyada qon yaxshi aylanmasligi oʻsmaga sabab bolishi mumkimi?

— Miyada qon yaxshi aylanmasligi yoki uning kamligi miyada oʻsma paydo boʻlishiga turtki berishi mumkinmi? Umuman olganda, qon meʼyordan kam boʻlishi asab kasalliklari, boshda oʻsma va shishlar paydo boʻlishiga olib kelishi mumkinmi?

— Oʻsma kasalligiga turli sabablar olib keladi. Lekin qon aylanishining buzilishi koʻproq bosh miya qon tomir kasalliklariga (insult, tranzitor ishemik xuruj va hokazo) sabab boʻladi.

 Jarohatdan keyin boshim qattiq ogʻriydigan boʻlib qolgan ...

— Yoshim 30 da. Bir yil oldin yiqilib, boshim jarohatlangan. Davolanganman, ammo fasllar almashinuvi va havo oʻzgarishi, shovqindan boshim qattiq ogʻriydi. Goh-goh koʻngil aynishi, qusish kuzatiladi. Bundan qutulish uchun nima qilish kerak?

— Sizda vegetativ asab tizimi jarohatdan soʻng biroz buzilgan. Maʼlum adaptatsiyani yaxshilovchi dorilar bilan ahvolingiz yaxshi boʻlib ketadi, deb umid qilamiz. Nevrologga yoki neyroxirurgga murojaat eting.

 Uch shoxli nerv shamollashi

— Yoshim 42 da. Tinmasdan boshim ogʻriydi. Tekshiruvlarda hech qanday ogʻir xastalik yoʻqligini, shunchaki, uch shoxli nerv shamollaganini aytishdi. Peshonamda, yuzimning oʻng qismida ogʻriq kuchliroq, qolgan joylarida simillagan ogʻriq bor. Bundan qutulish uchun nima qilsam boʻladi?

— Avvalo, bu shamollashmi, shuni aniqlash kerak. Bir qator instrumental tekshiruvlar natijasida aniq xulosaga kelgandan soʻng davo uslubi belgilanadi. Baʼzilarga jarrohlik, baʼzilarga dori-darmon.

Kraniosinostoz operatsiya qilinadimi?

— Qizim bir yarim yoshda. Boshi juda kichkina. Shifokor kraniosinostoz, deb tashxis qoʻydi. Aytishicha, bu kasallikdan qutulishning iloji yoʻq. Jarrohlik amaliyoti ishonchsiz ekan. Maslahat bersangiz…

— Bizda bu sohada jarrohlik amaliyoti oʻtkaziladi. Chuqur tekshiruvdan soʻng xulosa beriladi.

Miya oʻsmasi belgilari qanday?

— Miya oʻsmasi qanday klinik belgilar bilan namoyon boʻladi? Buning oldini olish uchun shifokor koʻrigidan qancha vaqtda oʻtib turish kerak?

— Har qanday bosh ogʻrigʻida, koʻrish va eshitish buzilishida, shifokor nevrolog yoki neyroxirurgga murojaat qiling.

Tashxis: Umurtqa pogʻonasida tomir siqilishi

— Bir marta hushimni yoʻqotib yiqildim. Shifokorlar umurtqa pogʻonasida tomir siqilishi, deb tashxis qoʻyishdi. Hozir sovuqda umurtqa pogʻonamda ogʻriq turadi. Boshimda ham ogʻriq va qulogʻimda shovqin bor. Bu nimadan boʻlishi mumkin?

— Umurtqa arteriyalari qay darajada qisilganini aniqlash zarur. Yengil qisilishga dorilar kifoya. Turini yaxshilab tekshirib, keyin xulosa qilinadi.

Ekspert: Gʻayrat Kariyev, neyroxirurg.
Jurnalist: Goʻzaloy Matyoqubova.
Manba: "Oila davrasida" gazetasi.