Izlash

Psixiatriya

MAQOLALAR

ico
Psixologik test: xarakterni aniqlash, shaxs tipologiyasi. Mayers-Briggs testi
Mayers-Briggs testi shaxs turini aniqlashning eng mashhur usullaridan biridir. U butun dunyoda, shu jumladan davlat tashkilotlarida ham qo'llaniladi...
ico
Ozgʻinlik bu kasallikmi?

Anoreksiyaning asosida inson ruhiyatidagi jarohatlar yotadi. Uni keltirib chiqaruvchi sabablardan biri esa vazn ortishidan qattiq qoʻrqishdir. Organizmning oʻta zaiflashib ketishini oʻylamay ozgʻinlik sari intilish, oʻzining tana vaznidan qoniqmaslik asabiy anoreksiya deb ataladi. Bu ogʻir psixologik va fiziologik holat boʻlib, tana vaznining katta qismi yoʻqotilishi bilan kechadi. Bu ruhiy holat asosan oʻsmirlik davrida paydo boʻladi. Bunda odam ozish maqsadida ongli ravishda qatʼiy tarzda ovqatdan bosh torta boshlaydi.

Ozgʻinlik

Asabiy anoreksiya sindromi bir qator ruhiy-asab xastaliklarida uchraydi. Masalan, nevrozlar, psixopatiya, nevrozga monand shizofreniya, organik neyroendokrinopatiya kabilar shular jumlasidan. Nevroz anoreksiyasi deb ataluvchi alohida kasallik ham mavjud. Bu oʻsmirlikdagi oʻtish davrida endokrin bezlar ishidagi oʻzgarishlar oqibatida shaxs rivojlanishidagi alohida patologiya sifatida koʻzga tashlanadi.

Ruhiy anoreksiya koʻpincha 14-18 yoshdagi yoshlarda kuzatiladi. Biroq ayrim 20-28 yoshlilarda ham xastalikning ilk bosqichini kuzatish mumkin. Xastalikka koʻproq qizlar chalinadi. Umuman ayollar va erkaklar oʻrtasidagi koʻrsatkich 1:10 nisbatga toʻgʻri keladi. Soʻnggi 10 yillikda ushbu kasallikka duchor boʻlganlar soni birmuncha oshdi.

Bu kasallikning vujudga kelishida biologik omillar bilan bir qatorda psixogen omillar ham ishtirok etadi. Irsiy moyillik kamdan kam uchraydi. Faqat 2-5 foiz bemorlarning onasi ham oʻsmirlik vaqtida shunday xastalikni boshdan kechirgan boʻlib chiqadi.

Bu qanday jarayon?

Anoreksiyaning asosida inson ruhiyatidagi jarohatlar yotadi. Uni keltirib chiqaruvchi sabablardan biri esa vazn ortishidan qattiq qoʻrqishdir. Bu hissiyot miyaga shu qadar chuqur oʻrnashib oladiki, bemor oʻz tanasini notoʻgʻri qabul qila boshlaydi. Tassavvurida yaratib olgan ideal qomatga oʻxshashga tirishadi, unga oʻxshamasligidan tushkunlikka tushadi. Bunday holatlarda atrofdagilarning — ota-ona, shifokor, doʻstu dugonalarning fikrlari hech qanday ahamiyat kasb etmay qoʻyadi. Aslida atrofdagilar oʻsmirning semizligini yuziga solishi, tengdoshlarining mazah qilishi, unga laqab qoʻyishi kabi ruhiy iztirobga soluvchi vaziyatlar kasallik rivojlanishiga turtki boʻladi.

Bemorlar asta-sekin toʻyimli taom va mahsulotlardan bosh torta boshlashadi. Ular asosan xarakteriga koʻra koʻpincha aniqlik va tartib-intizomni xush koʻruvchi, qaysar, bir maqsad sari qatʼiy intiluvchi, boshqalarni tan olmaydigan, xudbin odamlar hisoblanadi. Bolaligida ular onasiga juda bogʻlangan boʻlib, undan ayrilishni koʻtarolmaydi. Ularda arzimagan narsaga dod-voy qilib talvasaga tushish kabi odat ham uchrab turadi.

Bunday holatda ishtaha yoʻqolmaydi, ammo ovqatdan voz kechish ochlikka qarshi ayovsiz kurash bilan birgalikda kechadi. Ota-onasi ovqat yeyishga majburlashsa, ular taomni yashiradi yoki tashlab yuboradi. Baʼzan esa oʻzlarini majburlab qayt qilishadi. Ichni boʻshashtiruvchi yoki yuvuvchi dorilarni qabul qilib, isteʼmol qilgan ovqatlarini hazm qilmay chiqarib yuborishadi.

Bundan tashqari bemorlar toʻxtovsiz mashqlar bilan shugʻullanadilar, jismoniy kuch talab qiluvchi ishlarni jon deb bajaradilar, yugurish, gimnastika, fitnes bilan shugʻullanadilar. Qizlar belini tortib turadigan kiyimlar kiyishga, belbogʻlar taqishga ruju qoʻyadilar.

Ruhiy tomondan ular faqat qanday ozish haqida oʻylaydigan, depressiyaga moyil, doim tushkun kayfiyatdagi, jizzaki xarakter egalaridir. Anoreksiyaning keyingi bosqichlarida bemor vujudini lanjlik, xorgʻinlik, harakatsizlik egallab oladi.

Kasallik jiddiy tus olganda organizm ochlikdan holdan toyishi natijasida kaxeksiya (oʻta ozgʻinlik) oqibatida faqat teri va suyak qoladi, qoʻl va oyoqlar doim sovuq boʻladi. Yurak maromi sekinlashib bradikardiya kuzatiladi. Qon bosim ham tushib ketadi. Doimiy qabziyat kuzatiladi. Tanada vitamin yetishmovchiligi belgilari paydo boʻladi. Qizlarda amenoreya (hayz bir necha oy toʻxtashi), tanada tuklar oʻsib ketishi, oʻgʻil bolalarda jinsiy aʼzolar displaziyasi (kichrayishi) kuzatiladi. Bu holat bepushtlikka olib kelishi mumkin. Ammo bu kasallik bedavo emas. Oʻz vaqtida chora koʻrilsa bemor shifo topishi mumkin.

Anoreksiya (oʻta ozgʻinlik) davosi qanday?

Albatta, anoreksiya xastaligini davolash mumkin. Bunda psixoterapevt, psixiatr, endokrinolog, oilaviy psixolog va diyetolog shifokorlarga murojaat qilish kerak. Davolashning samaradorligi bemorning oʻziga, oila aʼzolari, yaqinlarining qoʻllab-quvvatlashlariga bogʻliq.

Bemor oʻta ozib ketmagan hollarda uy sharoitida davolanish mumkin. Muolajalar bemorning umumiy holati va i xususiyatlariga qarab belgilanadi. Bunda qondagi qand miqdorini aniqlash, umumiy quvvatlantiruvchi, qon oʻrnini bosuvchi vositalar, vitaminlar va yotoq tartibi tayinlanadi. Kuchli kaloriyali, goʻsht va boshqa mahsulotlar blenderdan oʻtkazilib isteʼmol qilinadi.

© Manzur.uz

ico
Autizm kasalligi - sabablari, belgilari, turlari va davolash usullari
Autizm (grekcha “autos” – “o‘zim” degan so‘z) – bu ruhiyatning o‘ziga xos holati bo‘lib, bemor tashqi olam, atrofdagilar bilan muloqot qilishni istamaydi. U yolg‘izlikni yoqtiradi. Yana bir xil xatti-harakat va shunday so‘zlarni takrorlaydi. Kasallikka doir “autizm” terminini fanga 1912-yilda E.Bleyler kiritgan. Uning fikricha xasta odam o‘z olamida yashaydi. Fikrlashi boshqalarnikiga o‘xshamaydi. Ularning xatti-harakatlari real voqelik bilan bog‘liq emas. Bemorlarning harakatlarida hissiy kechinmalar asosiy o‘rin tutadi. Bu kasallik sindromi o‘g‘il bolalarda qiz bolalarga nisbatan ko‘p uchraydi. Simptomlarning har xilligi va kasallik o‘zgaruvchanligi ushbu kasallikni qiyinligidan dalolat beradi: sezilarsiz autistik xususiyatlardan to doimiy parvarish talab etilishigacha. [caption id="attachment_10944" align="aligncenter" width="750"]autizm belgilari Foto: Africa Studio/Shutterstock.com[/caption]

Autizm epidemiyasi: vahima qilishga sabab bormi?

Oxirgi yillarda OAV autizm epidemiyalari butun dunyoni qamrab olmoqda. Autistik xususiyatlar har xil ma’lumotlarda tarqalmoqda, ba’zi joylarda har 100 boladan 1 tasi deyilsa, ba’zi joylarda har 1000 taga 1 ta autist to‘g‘ri keladi. Ma’lum vaqt ilgari autizm kam hollarda uchraydigan psixik kasallik deb kelinar edi. Nima uchun autizmga moyillik ko‘paymoqda? Birinchidan, “epidemiya” sabablari deganda olimlar autizm kasalligi belgilarining kengayishini ya’ni rivojlanishdan ortda qolish belgilari Retta sindromi, Aspergera sindromi va autizmning klassik simptom komplekslarining ko‘p uchrashini aytishmoqda. Ikkinchidan, kasallik haqida ma’lumot ko‘paymoqda. Ilgari tortinchoq, uyatchan, introvert va shizofreniyaga moyil bolalarni “g‘ayritabiiy bolalar” deyishgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib bunday bolalarni autistik bolalar (autizm) deyishmoqda. Uchinchidan, giperdiagnostika ya’ni ota-onalar tomonidan vahimakashlik sabab bo‘lmoqda. Autizm o‘z navbatida “zamonaviy” kasallikka aylanib bormoqda, bunga autist bolalar haqidagi kinofilmlar ularni “super aql” egalari sifatida namoyon bo‘lishlari sabab bo‘lmoqda. Yana bir ahamiyatli jihati ba’zi ota-onalar bolalar tarbiyasida yo‘l qo‘yilgan xatoliklarni autizm kasalligi bilan berkitishmoqda. Demak “autizm epidemiyasi” tushunchasi ostida – insonlarning kasallik haqida ma’lumot olishlari ko‘payganligi va kasallik simptomlarining oydinlashgani yotadi.

Autizm belgilar qaysi yoshda paydo bo‘ladi?

[caption id="attachment_1343" align="aligncenter" width="582"]autizm, autizm belgilari Foto: praisecleveland.com[/caption] Oxirgi izlanishlarga asoslanib, autistik o‘zgarishlar bolaning 2-3 yoshlaridan boshlab yuzaga chiqadi desak bo‘ladi. Emizikli bolalarda esa hayotiy xususiyatlar ya’ni ota-onalarni tanish, kulish, qo‘zg‘atuvchilarga bo‘lgan sezgining yo‘qligi: taktil, yorug‘lik, tovush va shu kabilar. Ammo bu yoshda autizm kasalligiga faqatgina aniq belgilar yuzaga chiqsa gumon qilsa bo‘ladi. Odatda belgilarni mutaxassisdan ko‘ra yaqin qarindoshlar orasida autist farzandlari bor ota-onalar aniqlashadi. Shunday qilib, autizmni ko‘pincha oilada aniqlashadi. Yosh oilalar o‘zlariga ishonch hosil qila olmaydilar ya’ni bu o‘ziga xosliklar bolaning xususiyatimi (xarakteri) yoki rivojlanishning buzilishimi. Autizm diagnozi o‘rtacha 2,5-3 yoshlarda qo‘yiladi. Bu yoshga kelib bolada umumiy belgilar yuzaga kela boshlaydi, o‘z tengdoshlari rivojlanishda oldinga o‘tib ketadi. Bolaning qabul qilib olish, o‘rganish, moslashish xususiyatlari yo‘qoladi yoki sekinlashadi va uzoq vaqt talab qiladi. Autizm kasalligida erta aniqlash va ularga alohida erta parvarish qilish bolaning hayotga moslashishida ancha katta yordam beradi. Shuning uchun chet olimlari bolani 1-1,5 yoshlarda mustaqil ravishda test qilib ko‘rishni tavsiya qiladilar. Qobiliyatlarni aniqlash uchun quyidagi holatlarga ahamiyat berish kerak:
  • Bolaga ota-ona qo‘lida bo‘lish yoqadimi yo‘qmi, tizzada olib o‘tirilganda bolaning emotsiyasi, yig‘laganda yoki uxlashidan oldin ota-onaga ehtiyoj sezadimi yo‘qmi?;
  • Boshqa bolalarga qiziqishi bormi?;
  • O‘yinlar o‘ynashga ishtiyoqi bormi yoki yo‘qmi? (qo‘g‘irchoqlarni ovqatlantirish, ovqatlar pishirish, soldatchalar o‘ynash, mashina va shu kabilar);
  • Ko‘zlari bilan atrof olamni kuzatadimi yoki qo‘llaringiz harakatini kuzatadimi yo‘qmi?;
  • Bola ota-ona bilan o‘ynashni yoqtiradimi yo‘qmi?;
  • Barmoqlaringiz bilan ko‘rsatayotgan narsalarga qaraydimi yo‘qmi? (biror bir o‘yinchoq, hayvon shu kabilar).
Barcha savollar bolaning atrof muhitga va odamlarga bo‘lgan qiziqishini aniqlashga qaratilgan. Agar 1,5 yoshgacha bo‘lgan bolalarda yuqoridagi savollardan ko‘pchiligi manfiy bo‘lsa, bolani mutaxassisga olib boorish kerak. Shuni unutmaslik kerakki, yuqoridagi reaksiyalar faqatgina autizm uchungina xos bo‘lmay, balki bolalarda eshitish qobiliyati yo‘qligi, e’tibor yetishmaslik sindromi va shizofreniyaga moyil bolalarda ham kuzatilishi mumkin.

Autizm kasalligi turlari

Autizm kasalligi yoshga qarab quyidagilarga bo‘linadi:
  • Erta bolalik autizmi – 2 yoshgacha;
  • Bolalik autizmi – 2-11 yoshgacha;
  • O‘smirlik autizmi 11-18 yoshlargacha.
Har bir davr uchun spetsfik belgilar farqlanadi, ular bola yoshiga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Autizm haqidagi ma’lumotlar kasallikni erta aniqlash va uni bartaraf etishga yordam beradi, qancha erta davo boshlansa, bolaning tashqi muhitga adaptatsiyasi shuncha osonlashadi.

Autizm sabablari

[caption id="attachment_10948" align="aligncenter" width="900"]autizm sabablari Illyustratsiya: Sara Wong / www.npr.org[/caption] Autizmning shakllanishida bir qator faktorlar bor, ammo ularning ko‘pchiligi hali ilmiy asos topmagan. Masalan, 70-yillarda autizm kasalligi kelib chiqishini “bag‘ritosh, bemehr ona” nazariyasi bilan bog‘lashgan. Bu nazariyaning haqiqatga yaqin bir jihati bor – autist bolalarning ko‘pchilik ota-onalari bolalariga e’tiborni kam qaratishadi va ular bilan kam muloqotda bo‘lishadi. Chunki deyarli barcha autist bolalar ota-onalar gap so‘zlariga befarq, emotsiyasiz bo‘lishadi, ular fikrlarini nutq orqali ifodalashga qiynalganlaridan giperaktiv bo‘lib ham ko‘rinishadi. Autizm kelib chiqishining ikkinchi afsonasi – qizamiqqa qarshi vaksina olish. Bu “afsona”ni bir necha bor ilmiy jihatdan rad etishgan bo‘lsada, ushbu teoriyani o‘ylab topgan odam yolg‘on izlanishlari bilan hali hanuz odamlarni ishontirishga harakat qilib kelmoqda. Autizmning kelib chiqishining aniq bir sababi o‘rganilmagan bo‘lsada, ba’zi bir ehtimoliy xavflar ham bor. Masalan:
  • Kech farzand ko‘rish ya’ni otaning yoshi ancha katta bo‘lsa;
  • Oilada autist bolalar bo‘lsa;
  • Ko‘p farzandli oilalarda tug‘ilajak farzand (masalan 7-8 farzandlar);
  • Bolalar serebral paralichi (shollik);
Bundan tashqari bir qancha kasalliklar ham autizmga olib kelishi mumkin. Eshitish qobiliyati yo‘qligi, e’tiborning kamlik sindromi, ba’zi xromosom kasalliklar (Retta sindromi), gapirish qobiliyati yo‘qligi.

Autizm belgilari

Autizm bolalarda ularning yoshiga, kasallik darajasiga qarab 4 xil ko‘rinishda keladi:
  • Ijtimoiy qoloqlik;
  • Muloqotda o‘z-o‘zi bilan gaplashish, har xil qo‘l harakatlari qilish;
  • Umumiy belgilarning erta boshlanishi.
3 oylikdan 2 yoshgacha bo‘lgan bolalarda quyidagi belgilar ko‘zga tashlanishi mumkin:
  • Bolaning onasiga bee’tiborlikligi (kulish, jismoniy harakatlar, ovoz chiqarishlar);
  • Bolaning “tayyorgarlik” holati yo‘qligi ya’ni uni ko‘tarishga uringanda qo‘llarini cho‘zmasligi, tizzalarida turishga harakat qilmasligi, emishdan butunlay to‘xtashligi;
  • Jamoa bilan o‘ynashni istamaslik, ota-ona va boshqalar bilan o‘ynaganda injiqlik qilish, yolg‘iz holda o‘ynashni xohlash;
  • Sezuvchanlikning oshib ketishi ovoz, yorug‘likka bo‘lgan. Bundan tashqari qo‘rqitish, baqiriq, arg‘imchoq uchish kabi o‘yinlar paytida injiqliklar qilish;
  • Gapirish qobiliyatining sustayishi, hatto mutizm holatigacha. Exolaliyalar, ya’ni so‘zlarni takrorlash, ota-onadan eshitgan iboralarni qayta-qayta aytib yurish yoki multfilmda eshitgan so‘zlarni doimo aytib yurish, bu Asperger sindromi deyiladi;
  • Tanlab ovqat yeyish, ishtaha sustligi, uyquning yomonlashuvi;
  • Buyruqlarni bajarmaslik, buyumlarni ko‘rsatsa qaramaslik, o‘zining ismiga e’tibor bermaslik;
  • Belgilangan tartibga qat’iy rioya qilishi, ya’ni bir vaqtda uyg‘onishi, buyumlarni bir joyda saqlash, jismlar shakliga qarab saralash va shu kabilar;
2 yoshdan 11 yoshgacha bo‘lgan autist bolalarda quyidagi belgilar qo‘shilishi mumkin:
  • So‘zlashish qobiliyatining yaqqol buzilishi kattalar kabi iboralar ishlatib gapirish, bir xil so‘zlarni takrorlab yurish, dialogga kirishmaslik;
  • Xavflardan qo‘rqmaslik: balandlik, avtotrassa, hayvonlardan qo‘rqmaslik, lekin oddiy buyumlardan qo‘rqish, masalan qaynab turgan choynak, elektr yoqgich va shu kabilar;
  • Harakatlardagi takrorlar aylanib turish, tebranib turish, imo-ishoralarning takrorlanishi;
  • Jahldorlik, kulgi, vahimaning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi;
  • Ba’zi bir g‘ayritabiiy holatlarga e’tibor qaratish, masalan eslab qolish qiyin bo‘lgan sonlarni eslab qolish, qo‘shiqlar so‘zlarini esda saqlash, o‘qib bo‘lmaydigan yozuvlar yozish;
O‘smirlik autizmida belgilarga autistning gormonal o‘zgarishlari ham qo‘shiladi. Diagnozni faqatgina belgilarga asoslanib, psixiatr shifokor qo‘yadi. Ko‘pchilik autist bolalar adabiyotlarda keltirilgan autizm belgilariga mos kelmasligi mumkin. Ba’zi hollarda autist bolalar insonlar bilan muloqotga ham kirishishlari mumkin, bu esa diagnoz qo‘yishda qiyinchiliklar tug‘diradi.

Autizmni davolash

[caption id="attachment_10945" align="aligncenter" width="700"]autizmni davolash Foto: www.medicalnewstoday.com[/caption] Hozirgi kunda autizmni medikamentoz davolash usullari o‘ylab topilmagan. Lekin, uni oxirgi ma'lumotlarga qaraganda "Delfin ovozi" bilan davolash mumkin. Bundan tashqari, ota-onalar pedagog, psixiatr, psixolog, pediatr bilan hamkorlikda bemor bolalar bilan barvaqt shug‘ullansalar, ularning xatti-harakatlarini ijobiy tomonga yo‘naltirishlari mumkin. Davolash maqsadida ortda qolayotgan jihatlarni korreksiya qilish uchun barcha turdagi autist bolalarga mos keladigan quyidagi chora tadbirlar qo‘llash mumkin:
  • Gapirish qobiliyatini yaxshilash maqsadida logoped bilan mashg‘ulotlar olib boorish;
  • So‘zlashish uchun rasmli kartochkalardan foydalanish yoki planshet, kompyuterda so‘zlarni yozib o‘rgatish;
  • Bola bilan har xil o‘yinlar o‘ynash, bir sferada faqat bir mutaxassis bilan;
Medikamentoz davo faqatgina qo‘shimcha sifatida bolada kuchli agressiya bo‘lsagina buyuriladi. Autizmga chalingan bemor bolalarni qanday bo‘lsa, shunday qabul qilish kerak. Kattalar buni o‘z vaqtida aniqlab, ularni qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Autizm kasalligi homila ona qornidalik davridayoq uning bosh miyasi rivojlanishida ba'zi oqsillarning yetishmasligi  sababli paydo bo‘lishi mumkin, degan tahminlar mavjud. Bu xastalikning irsiyat bilan bog‘liqligi hali to‘liq o‘rganilmagan. Amerikalik va fransiyalik olimlar guruhi bosh miya rivojlanishining ilk bosqichlarida hid sezishda ishtirok etadigan o‘zak hujayralarni o‘rganish zarur, degan xulosaga kelishdi. Chunki, burundan osonlik bilan olinadigan biopsiya surtmasi bu hujayralarni o‘rganishda bebaho usul hisoblanadi.

Ijtimoiy rolik

Autizm kasalligi borasidagi so‘ngi  yangiliklarni, ilmiy izlanishlar natijalarini medicalnewstoday.com nashrining, ushbu kasallikka oid bo‘limi orqali o‘qib borishingizni tavsiya etamiz.

© Maqola 14.04.2018 sanasida yangilandi.

ico
Dismorfofobiya: tasavvurdagi jismoniy nuqsonlardan aziyat chekish
Dismorfofobiya sindromi tushunchasi ostida sohta yoki asoslanmagan, oshirib ko‘rsatilgan jismoniy yetishmovchilik to‘g‘risidagi xasta fikrlar tushuniladi. Miyadan ketmaydigan o‘rinsiz shubha, xavotir va qo‘rqinchli fikrlar – dismorfofobiya deb ataladi. Ko‘pchiligimiz o‘z tanamizdan unchalik mamnun emasmiz. Masalan, burun, quloq, ko‘krak yoki hamma ham ko‘ravermaydigan tana a’zolaridan. Biroq ushbu norozilik kasallik darajasiga yetganda insonlar bilan normal munosabatda bo‘lish va baxtni his qilishga halal beradi, o‘ziga e’tibor tortib, kishini ta’qib qiladi. Bu kasallik – dismorfofobiyadir (DMF). Butunlay normal ko‘rinishdagi kishi o‘zining tasavvuridagi jismoniy kamchiliklaridan tashvishga tushsa – DMF paydo bo‘ladi. Yoki bunga tashqi ko‘rinishdagi arzimagan kamchiliklarni bo‘rttirish ham sabab bo‘ladi. Doktor Ketrin Fillipsning fikricha DMF avval taxmin qilinganidan ko‘ra ancha kengroq tarqalgan. Garchi shifokorlar va jamoatchilik hanuzgacha bu hodisani jiddiy o‘rganib chiqmadilar, DMF dan aziyat chekuvchi bemorlar soni anoreksiya, bulimiya va nevroz bilan og‘rigan bemorlar soniga tenglashtiriladi. Tadqiqotlardan biri shuni ko‘rsatadiki, kishilarning 70%i o‘z tana a’zolarining birontasidan «norozilar»., 46%i bundan havotirdalar, 28%ida esa «kasallikning barcha belgilari kuzatiladi». DMF bilan og‘rigan bemorlar o‘z tasavvurlaridagi hayoliy kamchiliklaridan nihoyatda uyaladilar. Ba’zan havotir ularni tahlikaga solganida boshqa hech narsa haqida o‘ylay olmasliklarini aytadilar. Ayrimlar esa ko‘zgu oldidan o‘z hayoliy nuqsonlarini yana bir bor ko‘zdan kechirmay o‘ta olmaydilar. Shunday kishilar ham borki, ular o‘z nuqsonlarini ko‘rmaslik uchun ko‘zgularni chetlab o‘tadilar. Afsuski bunday holatda inson o‘z qadri va o‘ziga bo‘lgan ishonchni yo‘qotadi. Agar kishi biron tana a’zosini juda yomon ko‘rsa, qolganlaridan ham nafratlanishi hech gap emas. DMF natijasidagi ruhiy zo‘riqish shunchalik jiddiy bo‘lishi mumkinki, odam chuqur depressiya holatiga tushib, xatto o‘z joniga qasd qilishi mumkin. Do‘stlari va oila a’zolari kamchiliklari hayoliy ekaniga ishontirsalar ham DMF bemorlari o‘z fikrida turib oladi. Bu faqat ularga emas atrofdagilarga ham bog‘liq. DMFdan aziyat chekuvchi bemorlar «atrofdagilar nuqsonli a’zolariga to‘xtovsiz qarashlari»ni aytadilar. «O‘zlarini qaramayotgandek ko‘rsatadilar» deb qo‘shib ham qo‘yadilar. DMFning kengroq tarqalgan nevrozdan farqi, DMF bemorlari ularning havotirlari hech bo‘lmaganda «g‘alati» ekanini tushunadilar. Bunday hollarda bemorlar asosan yuzdagi kamchiliklar: ajin, dog‘lar, chandiqlar, ko‘rinib turuvchi qon tomirlari, terining rangsizligi yoki qizarishlar, terlash sochlarning siyrakligi yoki o‘ta qalinligi, tananing noproporsional ekanidan shikoyat qiladilar. Havotirning sababi tananing har qanday qismi bo‘lishi mumkin. Shunisi qiziqarliki, vaqt o‘tishi bilan norozilik bir tana a’zosidan boshqasiga o‘tishi mumkin. Masalan 20 yoshda kishini bir «muammo» qiynagan bo‘lsa, 40 yoshda uni butunlay boshqa tana qismi tashvishga soladi. G‘arbda DMF bilan erkaklarga qaraganda ayollar ko‘proq og‘riydilar. Bu muammo bilan ruhshunosga murojaat qiluvchi har erkakka 1,3 bemor ayol to‘g‘ri keladi. Fillipsning fikricha, DMF ko‘pincha oilaviy va kasbiy qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Ko‘pchilik bemorlar o‘zlaridan uyalib odamlar ko‘ziga ko‘rinishdan qo‘rqqanlaridan, kunning ko‘p qismini uyda o‘tkazadilar. Ayrimlar umuman ko‘chaga chiqmaydilar. Bir hodisada tasavvurdagi «yuzning terlashi» tufayli o‘smir qiz tengdoshlari unga qaramasliklari uchun maktabni tashlashga majbur bo‘ladi. Boshqa holatda esa uyda ishlovchi bir kishi odamlar uning «hunuk tanasi»ni ko‘rmasliklari uchun ko‘chadagi daromadliroq ishdan voz kechadi. DMF muammolari turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Bir ayol sochlarini ikki tarafdan ideal simmetrik qilish uchun ularni kuniga 8 soat kesgan. Boshqasi esa to‘xtovsiz ravishda yuzidan kattalashtiruvchi oyna yordamida ortiqcha tuk qidirgan. Ayrim mutaxassislarning fikricha, DMF bemorlarining umumiy belgilari mavjud. Kimdir idealga erishishni xohlaydi, boshqasi esa o‘ziga nisbatan nihoyatda talabchan, yana biri o‘ziga ishonchsiz, ta’sirchan yoki uyatchan. Boshqa shifokorlar DMF avloddan-avlodga o‘tadi deb hisoblaydilar. Janubiy Karolinalik tadqiqotchilarning kuzatuvlariga ko‘ra DMF asosan sotsiofobiya (jamoatga qo‘shilishdan qo‘rqish) bilan og‘riydigan bemorlarning 11%ida, vahimali ruhiy zo‘riqishdagi bemorlarning 2%ida uchragan. Boshqa bir tadqiqotda esa Fillips bemorlarning 97%i terida sanchiqlar sezishini bayon qiladi. Shu bilan birga bemorlar ko‘pincha haqiqatdan ham nuqsonli ekanliklariga dalil izlaydilar. Tabiiyki, bunday kishilar bir qator keraksiz plastik jarrohliklarga tayyorlar. Kuzatuvlarga ko‘ra plastik jarrohlik bemorlarining har 50 tadan 1 tasi DMF bilan og‘riganlardir. Bemorlar ko‘pincha elektroliz yoki soch va teri ko‘chirib o‘tkazishni so‘rab dermatolog va boshqa mutaxassislarga murojaat qiladilar. Biroq Fillipsning ogohlantirishicha DMF bemorlarining nuqsoni jismoniy emas, balki ruhiy bo‘lgani sababli ular ko‘pincha davolash natijasidan qoniqmaydilar. Fillipsning so‘zlariga ko‘ra ruhshunoslar bu kasallikni kam uchratadilar, sababi DMF bemorlari dermatolog, umumiy amaliyot shifokori va plastik jarrohlar qabuliga ko‘proq boradilar. Biroq eng avvalo bu bemorlar aynan psixoterapevtik yordamga muhtojlar. Yaxshiyamki DMFni psixoterapiya hamda moslashish va dori vositalari (antidepressantlar) yordamida samarali davolash mumkin. Bemorning qiziqish va intilishlariga asoslangan terapiya keng tarqalgan bo‘lib, bunda bemor o‘z muammolari va ularni yechishdagi say-harakatlarini belgilab oladi. Bir tadqiqotda aytilishicha umumiy depressiya va tashvishlanish holatining pasaytirilishi ham juda muhim ekan. DMF turli ijtimoiy guruhlar va turli xalqlarda uchraydi. DMF bemorlarining 85%i turmush qurmaganlardir. Ko‘pincha bu dardning ilk belgilari o‘smirlik paytlarida paydo bo‘lib, keyinroq – 30 yoshlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Kasallik belgilari bemorni butun umr ta’qib qilishi, yoki davolash natijasida yo‘qolishi mumkin.

DMFning sababi nimada?

Ayrim mutaxassislarning tahminlariga ko‘ra DMF chuqur nevroz, sotsiofobiya yoki depressiya bilan bog‘liq bo‘lgan miya faoliyatining buzilishi natijasida yuzaga keladi. Doktor Erika Xollanderaning aytishicha serotonin hamda dofamin ham bu dardning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq ekan.

Karen voqeasi

Bunday qomat uchun ayollar qotillik qilishlari, erkaklar esa jon berishlari mumkin. U – Avstraliyaning eng go‘zal ayoli. Biroq Karen o‘zining hunuk ekaniga ishonchi komil. U o‘z tovonlarini juda hunuk deb hisoblaydi, shuning uchun ham hatto yozda yopiq oyoq kiyimlar kiyib yuradi. U suzishni juda yaxshi ko‘rsada, hovuzlarga borishdan bosh tortadi, va hatto jinsiy aloqa paytida ham paypoqlarini yechmaydi. U hech kimga o‘z tovonlarini ko‘rsatmaydi. Karenning so‘zlariga ko‘ra – «men esimni tanibmanki, tovonlarim juda hunuk bo‘lgan». U model yoki aktrisa bo‘lishni juda istaydi. Biroq sahnada yoki suratga tushish paytida odamlar uning tovonini ko‘rib qolishlaridan qo‘rqqanligi sababli ko‘plab takliflarni ra’d etadi. Hozirda u kotiba bo‘lib bo‘lib ishlamoqda va DMFdan davolanish kursini o‘tamoqda.

Margo Heminguey voqeasi: DMF va o‘lim

Shunisi ajablanarliki, o‘z go‘zalligi bilan mashhur kishilar ham DMFdan chetda qolmaganlar. Aksincha, ularda bu dard chuqurroq bo‘lishi mumkin. Shunday holatlar ham bo‘ladiki, muvaqiyatli model yoki aktyorlar ham tanalarida biron hayoliy nuqson topib, o‘zlarini badbashara hisoblaydilar. Margo Hemingueyning o‘limidan so‘ng shifokorlar sezmagan DMF depressiyani keltirib chiqargan va o‘z joniga qasd qilishgacha olib borgan bo‘lishi mumkin degan xulosaga keldilar. «Menga passportning keragi yo‘q – mening qoshlarim bor» – deb maqtangan Heminguey og‘zi juda hunuk ekanidan arz qilgan. Margo kelib chiqqan oilada ruhiy kasalliklar va o‘z joniga qasd qilish holatlari uchragan. U epilepsiya, disleksiya, bulimiya, depressiya va giyohvandlikdan aziyat chekkan. Shuning uchun ham o‘limining aniq sababini aytish qiyin. Ayol ko‘zguda pari yoki yalmog‘izni ko‘rishi mumkin. Bu faqat o‘ziga bog‘liq.

© Bilol Muhammad Rasul

Neyro.uz nashri.

ico
Ruhiyat ko‘rinishlari: sog‘liq va bemorlik chegaralarida
Tibbiyot amaliyotida shifokorlar oldida nevroz va shunga o‘xshash holatlar, psixopatiya va endogen (organizmning ichki muhiti bilan bog‘liq omillar sababli kelib chiqadigan) psixik kasalliklarni erta belgilariga qarab qiyosiy tashxis qilish muammosi turadi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra nevroz bilan kasallangan bemorlar soni oxirgi 65 yil ichida 24 marotaba ortgan. Vaholanki, ruhiy kasalliklar soni esa bor yo‘g‘i 1,6 marotabaga ko‘paygan. Shuni tan olish kerakki, nevroz kasalligining kelib chiqishida psixogen-ruhiy shikastlar asosiy sabab bo‘lib qolayapti. Bemorlarning xastalik tarixida ruhiy shikastlar (stress (ruhiy zo‘riqish), kasbu kor, xizmat sohasidagi noxushliklar, oilaviy nizolar, jinsiy hayot muammolari, biror narsadan to‘satdan qattiq qo‘rqish va bolalikdan boshdan kechirgan yomon kechinmalar) xastalikning kelib chiqishida asosiy o‘rinda turibdi. Buning yana bir sabablaridan oilaning (ota yoki onaning yo‘qligi)to‘liq emasligi, noto‘g‘ri tarbiya ham hisoblanadi. Nevrozning rivojlanishida shaxsning individualligi, ya’ni uning ruhiyati va organizmining o‘ziga xosligi katta ahamiyat kasb etadi. Insonning shaxs ko‘rsatkichlari, avvalo atrofdagi jarayonlarga munosabati bilan ko‘rinadi. Psixotravmatik(ruhiy shikastli) omillar patogen (zararli) bo‘lib, ta’sir qilishda u har bir bemor uchun o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Shaxs ko‘rsatkichlari nasliy-konstitutsional va tashqi muhit ta’sirotlari (yashash tarzi, tarbiya) bilan uzviy bog‘liqlikda rivojlanadi. Uning asosiy ko‘rsatkichlari bolalik davrida shakllanadi. Nevrostenik buzilishlarning ko‘pgina klinik belgilariga psixopatologik, emotsional-motivatsion, kognitiv, funksional-nevrologik, vegetativ-visseral, algik va dissomnik holatlar kiradi. Vegetativ buzilishlar eng ko‘p uchraydigan holat bo‘lib, psixo-vegetativ sindrom hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlarga bemorlar juda katta e’tibor berib, ular shikoyatlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Ko‘pincha astenik buzilishlar jismoniy va ruhiy tez toliqish bilan namoyon bo‘ladi. Bunda eslash qobiliyati va diqqatning pasayishi, fikrni jamlay olmaslik, asabiylik, kayfiyatning tez o‘zgarishi, yig‘loqilik, tushkunlik, tashqi taassurotlarga (yorug‘likka, shovqinga, taktil (hatto, teriga sal bilinar-bilinmas narsalar tegishi)sezgining kuchayishi, hidlarga, metereologik o‘zgarishlarga sezgirlikning oshishi kuzatiladi. Bosh og‘rig‘i diffuz ko‘rinishga ega bo‘lib, ko‘pincha zo‘riqishdagi bosh og‘rig‘iga yo‘yiladi. ruhiya ko'rinishlari Uyquning buzilishi, kechqurun uxlolmaslik va chuqur uyquning, bo‘lmasligi bilan tavsiflanadi. Ko‘p vaziyatlarda shifokorlar bemorlar tomonidan xavotirlanish, qo‘rquv, depressiv (tushkunlik) holatlariga duch keladilar. Bu holatlar tibbiyotda panik (vahima) buzilishiga to‘g‘ri keladi. Vahima xuruji yoki vegetativ kriz (bemor ahvolining to‘satdan og‘irlashib qolishi) panik buzilishning eng yaqqol belgilari hisoblanadi. Bemorda xuruj vaqti o‘n daqiqa davom etib, bu holat to‘satdan boshlanadi va quyidagi belgilar bilan kechadi: hansirash, havo yetishmasligi, yurakning va tomirning tez urishi, chap ko‘krak sohasida noxush sezgidan bemor kuchli xavotirlanadi. Keyin u bo‘shashib ketib, hushini yo‘qotish holatida bo‘ladi. Yana xasta odamda qaltirash, titrash, terlash, et uvishishi kuzatiladi. Shuningdek, bemorda o‘lib qolishdan qo‘rqish hissiyoti kuchli bo‘ladi. Bunday holatlarning bir oyda 3-4 marotaba va sababsiz kuzatilishi bemorlarga xos hisoblanadi.
Nevrotik yoki nevrostenik bemorlarda doimiy qo‘rqinch va xavotirga tushish belgilari ko‘p uchraydi.
Ulardagi isterik (jazava) ko‘rinishidagi buzilishni ruhiy kasal bemorlar holatidan farqlay olish kerak bo‘ladi. Ruhiy kasallik uzoq vaqt davom etib, bunda xasta odam shifoxonada davolanadi. Isterik buzilish belgilari bemorlarda paroksizmal holatlar bilan kechadi. Paroksizmal holatlar ko‘pincha harakat buzilishlari (tananing va qo‘l – oyoqlarning qaltirashi, mioklonik (mushaklarning tirishishi) tortishishlar, tananing yoysimon taranglashishi, trizm, bleforaspazm), psevdoparezlar (soxta falajlik holati), talvasa holatlari, yurishning o‘zgarishi, ixtiyorsiz harakatlar bilan namoyon bo‘ladi.
Ko‘rish va ko‘z olmasi harakatlarining buzilishi belgilari (ko‘rishning pasayishi, nistagm, diplopiya, ptoz) ham katta ahamiyatga ega.
Sezgining turli xil buzilishdagi ko‘rinishlarini (anesteziya, gipersteziya, isterik og‘riqlar) bemorlarni klinik va nevrologik tekshiruv jarayonida aniqlash mumkin. Bemorda uyquning buzilishi (uning uzoq vaqt uyquga ketishi, hushining buzilishi yoki uyqusizlik) belgilari bilan kechadi. Bunday xasta insonlarni davolash nevrolog va psixoterapevtlar yordami bilan olib boriladi. Davolash turi xastalik belgisiga qarab amalga oshiriladi. Ya’ni, kasallikni keltirib chiqargan omillarga barham berish va yuqorida qayd etilgan belgilarni bartaraf etish uchun turli xil guruhga kiruvchi dori vositalari tavsiya etiladi.
Ushbu maqolani ham o‘qing: Siz qaysi temperamentga mansubligingizni bilsazmi?

Yoqutxon MAJIDOVA, ToshPTI Asab kasalliklari, bolalar asab kasalliklari kafedrasi mudiri, professor.

Latofat ZIYAXODJAYEVA, tibbiyot fanlari nomzodi.

"Sog‘lom avlod" gazetasi. Soglom.uz

ico
Uyquda bosinqirashga sabab nima?
Ba’zan tungi uyqumizda qo‘rqinchli tush ko‘rib uyg‘onib ketamiz va bu tushning dahshatli tafsilotlarini ancha vaqtgacha esimizdan chiqarolmay yuramiz. Bosinqirash deb ataladigan bu holat nega uchraydi? Quyida bosinqirashning ba’zi sabablari haqida so‘z yuritiladi. uyquda bosinqirash

  1. O‘tkir ziravorli ovqatlarni uyqudan oldin iste’mol qilish

Uyqu tibbiyoti sohasidagi professor Robert Rozenbergning fikricha, o‘tkir ziravorlar qo‘shilgan ovqatlar modda almashuvini kuchaytirib, tana haroratining oshishiga olib keladi, natijada bosh miya faoliyati kuchayib ketadi, inson uxlagan holatida ham miyaning bu faolligi pasaymaydi va yorqin, dahshatli tushlar ko‘rishga sabab bo‘ladi.

  1. Tarkibida melatonin tutgan doriga o‘xshash vositalarni qabul qilish

Shimoliy Karolinadagi Uyqu instituti direktori Robert Oksmanning fikriga ko‘ra, melatonin uyquning tush ko‘riladigan fazasini uzaytirish hisobiga uyqu sifatini yaxshilaydi, insonda uyqudan qoniqish tuyg‘usini paydo qiladi. Lekin melatonin ortiqcha dozada qabul qilinganda bosinqirash holatiga olib keladi, insonda bezovtalik, jahldorlik keltirib chiqaradi.

  1. Uyqudan oldin televizor ko‘rish

Uxlashdan oldin ta’sirli film yoki serial tomosha qilsak, esda qolarli tushlar ko‘ramiz. Psixolog Stiv Orma aytganidek, tushlarimiz birlamchi ongimizning mahsuloti, shuning uchun o‘qilgan kitob yoki ko‘rilgan filmdan qanchalik qattiq ta’sirlansak, uyqumizda bu taassurotlarimiz qayta jonlanayotgandek bo‘ladi.

  1. Ba’zi dori vositalarini qabul qilishni to‘xtatish

Keng tarqalgan antidepressant dorilarni ma’lum vaqt qabul qilib, keyin to‘xtatilganda, yorqin, shiddatli, hatto dahshatli tushlar ko‘riladi, bu holat ma’lum vaqtdan keyin o‘tib ketadi.

  1. Uyqu vaqtidagi apnoe holati

Apnoe — vaqtinchalik nafas to‘xtab qolishi bo‘lib, xurrak otuvchi odamda ba’zan kuzatilishi mumkin. Apnoe holatida bosh miyada kislorod tanqisligi yuzaga kelishi natijasida hayajonli tush ko‘rish va bosinqirash ham yuzaga keladi, deydi Rozenberg. Agar siz xurrak otuvchilardan bo‘lsangiz va 8 soat uxlasangiz ham uyqudan xuddi charchagandek bo‘lib uyg‘onayotgan bo‘lsangiz, uyqu bo‘yicha mutaxassisga murojaat qilganingiz ma’qul.

  1. Bundan oldingi tunni uxlamay o‘tkazish

Rozenbergning fikricha, uyqusiz tun natijasida bosh miya uyquning tez fazasi, ya’ni aynan tush ko‘riladigan fazasining o‘rnini to‘ldirishga harakat qiladi, bu esa tezkor va yorqin tushlar ko‘rishga sabab bo‘ladi.

  1. Surunkali stress

Stress va davomli bezovtalik uyqu sifatining yomonlashishiga olib keladi, uyquda bosh miya salbiy taassurotlarni tahlil qilishda davom etadi. Uyquning aynan tez fazasida, ya’ni tush ko‘riladigan fazasida miyamiz eng kuchli taassurotlarni yuzaga chiqaradi, deb hisoblaydi Rozenberg.  

© Zdorovie.com / Daryo.uz