Chekishni tashlash

Shu bilan birga, sigareta chekish zarari nafaqat nikotin tufayli qaramlikni, balki, tanadagi hamma organlarni buzadi. Misol uchun:...

Allen Karr 1934 yili Londonda tug‘ilgan. Asli kasbi hisobchilik. 18 yoshidan cheka boshlab, 30 yil davomida ashaddiy kashanda bo‘lgan. 1983 yili chekishni batamom tashladi va bu borada o‘z usulini ishlab chiqdi. U chekishga qarshi faol kurashchilardan biriga aylandi, «Oson yo‘l» deb ataluvchi xalqaro klinikalar tarmog‘iga asos soldi. «Chekishni tashlashning osongina yo‘li» kitobidan tash­qari ichishni tashlash va ozishga bag‘ishlangan asarlari ham butun dunyoda mashhur. «Chekishni tashlashning osongina yo‘li» dun­yo­ning yigirmadan ortiq tillariga tarjima qilingan. 2006 yili shifokorlar Allen Karrga o‘pka saratoniga chalinganini, 9 oy umri qolganini aytishdi. «Bundan 23 yil muqaddam, oxirgi sigaretamni chekkanimda o‘zimni dunyodagi eng baxtiyor odam deb his qilgandim, – dedi u shifokorlarga javoban. – Men hali ham baxtliman!» Allen Karr 2006 yilning 29 noyabrida vafot etdi.

Va nihoyat, barcha kashandalar intiqlik bilan kutgan sehrli dori kashf etildi! Yo‘q, yo‘q! Bu hech qanday aldov yoki hiyla-nayrang, shokterapiyasi emas, iroda kuchini sinovdan o‘tkazmaydi. Bil’aks, juda tez ta’sir qiladigan va g‘oyatda samarali vosita. Agar chekuvchi bo‘lsangiz, sizdan talab qilinadigan yagona ish – mana shu kitobni o‘qish. Shoyad chekishga begona ekansiz, chekadigan yaqinlaringizni bu kitobni o‘qishga ko‘ndiring. Baxtga qarshi, bu­ni uddasidan chiqolmadingiz deylik, unda kitobni o‘zingiz o‘qib, mohiyatini chekadiganlarga yetkazing.

Ogohlantirish

Ehtimol, qo‘lingizdagi kitobni o‘qishga sag‘al cho‘chiyotgandirsiz. Balki chekish ha­qidagi fikrning o‘ziyoq aksar kashandalar kabi sizni ham sarosimaga solib qo‘yar. Agar chekishning salomatlikka zararlari, chekuvchi uzoq yillar davomida ancha-muncha pulini sarf­lashi yoki chekish ko‘ngilni behuzur qiladigan odat ekani haqida gapirib, va’z­xonlik qilishimni kutayotgan bo‘lsangiz, adashasiz. Bunaqa gap-so‘zlar men – sobiq kashandaga mutlaqo yordam bermagan, sizga yordam berganida edi, allaqachon chekishni tashlab yuborgan bo‘lardingiz. Mening “Oson yo‘l” deb ataluvchi usulim tamomila boshqacha ta’sirga ega. Kitobni o‘qiyotib ayrim gaplarga ishonqiramassiz, lekin mutolaadan keyin sizni nafaqat shubhalar tark etadi, balki necha yillar davomida aldamchi o‘ylar girdobida qolganingizga amin bo‘lasiz. Keng tarqalgan yanglish fikrga ko‘ra, biz o‘z inon-ixtiyorimiz bilan kashandaga aylanamiz. Tan olish kerak, birinchi marta shaxsiy istakka bo‘ysungan  holda qo‘limizga sigareta olganmiz. Lekin masalaning boshqa tomonini unutmaslik lozim: aytaylik, men har zamonda kinoga borishni yoqtiraman, bu butun umrimni kinoteatrda o‘tkazaman deganim emas-ku! Iltimos, shu kungacha o‘tgan hayotingizga bir bora nazar tashlang. Jilla qursa biror marta sigaretasiz ham tush­likdan rohatlanish mumkinligi haqida o‘ylab ko‘rganmisiz? Nima, chekmasangiz fikringizni jamlashga qiynalasiz yoki stressdan qutula olmaysizmi? Sigareta uchrashuvlar paytidagina emas, har doim cho‘ntagingizda bo‘­lishi kerakligi haqidagi to‘xtamga qa­chon kelaqoldingiz? Chekmasangiz o‘zingizga bo‘lgan ishonch yo‘qoladi, sigaretasiz sarosimaga tushib qolasiz, shundaymi? Muhataram chekuvchi, shuni unutmangki, siz eng dahshatli va ustomonlik bilan qurilgan nikotin tuzog‘iga ilingansiz. Dunyoda hech bir ota-ona – u xoh chekuvchi, xoh chekmaydigan bo‘l­sin – farzandining sigaretaga o‘rganishini aslo istamaydi. Barcha kashandalar qachonlardir cheka boshlashganidan afsusda bo‘lishadi, chekishga ko‘nikmagungaqadar hech kimda sigaretaga ehtiyoj tug‘ilmaydi. Ayni paytda kashandalarning bari chekishda bardavom bo‘lishni istashadi. Agar sehrli tugma bosilsayu, kashandalar ertalab umuman chekmaydigan odam bo‘lib uyg‘onganlarida bormi, yer yuzida tamakiga qiziqa boshlagan o‘smirlardan bo‘lak chekuvchi qolmasdi. Chin ko‘ngildan e’tirof etaylik: bizni chekishni tashlashdan to‘xtatib turadigan narsa – bu QO‘RQUV! Sigaretadan ayrilsak taomdan lazzatlana olmaslikni, do‘stlar bilan suhbat qizimasligini o‘ylab qo‘rqamiz. Chekmasak fikrimizni bir yerga to‘play olmaydigandek, stressga qarshi kurasha olmaydigan yoki o‘zimizga ishonch yo‘qoladigandek tuyulaveradi. Axir hammasidan ham qo‘r­qinch­lirog‘i – umrimizning oxirigacha nikotinga qul bo‘lib qolayotganimiz-ku! Siz ham xuddi men kabi chekishni tashlash ilinjida barcha an’anaviy usullardan foydalanib ko‘rgan bo‘lsangiz, demak, sanab o‘tilgan qo‘rquvlar iskanjasidasiz va ishontirib aytamanki, hech qachon chekishni tashlay olmaysiz. Balki hozir chekishni tashlash uchun eng noqulay vaqt deb o‘ylab, xa­votirga tushayotgan bo‘lishingiz mumkin. Bilingki, sizdagi xavotirning sababchisi – qo‘rquv. Xuddi o‘sha – sigaret cheksak, yo‘qoladi deb o‘y­lay­diganimiz qo‘rquv. Aslida esa chekkanda qo‘rquvdan qutulmaymiz, balki u paydo bo‘ladi. O‘zingizdan so‘rab ko‘­ring: birinchi bor tamaki tutunini tortayotganingizda butun umr kashanda bo‘laman deb o‘ylaganmisiz? Xo‘sh, chekishni qachon tashlamoqchisiz? Bugunmi? Balki keyingi yildir? O‘zingizni aldashni bas qilsangiz-chi! Nikotin tuzog‘i siz unda bir umr qo­lib ketishingizga mo‘ljallab qurilgan. O‘ylab ko‘ring-a, nima uchun barcha kashandalar chekish ularni o‘ldirmaguncha undan qutula olmaydilar?.. Bu kitob ilk bor bundan o‘n yil mu­qaddam nashr etilgan edi. O‘shandan beri men o‘quvchilar bilan yozishib turaman. Yozishmalardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, mening usulim o‘ylaganimdan ko‘ra a’loroq natijalarni berdi. Buni o‘quvchilarning xatlaridan bilish mumkin: “Avvaliga gaplaringizga ishonmagan edim, buning uchun uzr so‘rayman. Siz aytgandek, chekishni tashlash oson va yoqimli ekan. Chekadigan do‘stlarim va qarindoshlarimga kitobingizni sovg‘a qildim. Hayronman, ular nima uchundir o‘qishni xohlashmayapti”. “Bundan sakkiz yil oldin kashanda do‘stim siz yozgan kitobni bergan edi, lekin uni endigina o‘qiyapman. Qattiq afsusdaman: men sakkiz yilni yo‘qotibman”. “Hozirgina “Oson yo‘l”ni o‘qib tugatdim. O‘zimni juda ham yaxshi his qilyapman! Ishonchim komilki, endi hech qachon chekmayman. To‘g‘risi, kitobingizni besh yil oldin o‘qishni boshlab, yarmiga yetganda xavotirga tushib qolgandim. O‘shanda oxirigacha o‘qiganimda chekishni tashlab yuborgan bo‘lardim. Qanchalar ahmoq bo‘lgan ekanman-a!” Yo‘q, busatrlar muallifi ahmoq emas. Sehrli tugma haqidagi gapim yodingizda bo‘lsa kerak, “Oson yo‘l” sehrgarlik emas, lekin chekishni tashlash qanchalik oson va yoqimli ekanligini bilgan minglab sobiq kashandalar uchun xuddi mo‘’jizadek tuyuladi. Endi ogohlantirish haqida. Har bir chekuvchi chekishdan qutulishni istaydi, lekin qo‘rquv bunga monelik qiladi. Ana shu qo‘rquvni yengish – eng katta muvaffaqiyat. Ha, nikotin tuzog‘iga o‘z ixtiyoringiz bilan ilinmagansiz, lekin undan chiqib ketish uchun qat’iylik bilan qaror qabul qilishingizga to‘g‘ri keladi. Balki chekishni tashlash haqidagi qarorni allaqachon qabul qilgandirsiz, ammo qo‘rquv sizni yengib qo‘­ya­veradi. Iltimos, shuni yodda tu­ting­ki, chekishni tashlab, HЕCH NARSANI YO‘QOTMAYSIZ! Kitobni o‘qib bo‘lgach ham chekishni tashlamasangiz, ixtiyoringiz. Mutolaa davomida esa sigaretalar sonini kamaytirishga hojat yo‘q. Unutmang, bu shokterapiyasi ham emas. Graf Monte-Kristo If qal’asidagi tut­qunlikdan qu­tulgach, o‘zini qanday his qilganini tasavvur qila olasizmi? Nikotin tuzog‘idan qutulganimda men ham o‘zimni xuddi shunday his qil­ganman. Mening usulimdan foydalangan millionlab sobiq kashandalar ham o‘zlarini xuddi shunday his qilishadi. Mazkur kitobni o‘qigach, SIZ HAM XUDDI SHUNDAY HISLAR GIRDOBIDA QOLASIZ!

© Allen Karr. “Chekishni tashlashning osongina yo‘li” kitobi. Tib.uz

Muqaddima

“Men butun dunyoni kashandalikdan xalos qilmoqchiman”. Bu gapga xotinim istehzoli kulib qo‘y­di, xolos. Uni tushunsa bo‘ladi, axir u chekishni tashlashga bo‘lgan son-sanoqsiz urinishlarimning guvohi. Eng oxirgi urinishim ikki yil oldin bo‘lgan edi. Olti oy uqubatlarga bardosh berdim va taqdirga tan berib yana cheka boshladim. O‘shanda yosh boladek yig‘laganimni aytishdan uyalmayman. Ha, yig‘ladim. Umrimning oxirigacha kashandalikka mahkumligimni o‘ylab yig‘ladim. Qanchalar azob tortganimni eslab, yana bir bor bunchalar shaf­qatsiz sinovga dosh berolmasligimni tan oldim. Men mushtumzo‘r emasman, lekin o‘sha payt­da birorta mehribon va chekmaydigan odam oldimga kelib, chekishni tashlash osonligi ha­qida gapirsa, uni xumordan chiqquncha do‘p­pos­lagan bo‘lardim. Ehtimol, chekishni tashlash chindan ham juda osonligiga mutlaqo ishona olmayotgandirsiz. Sizdan o‘tinaman, bu kitobni bir chetga uloqtirmang, so‘zlarimga ishoning. Xullas, oxirgi urinishimdan ke­yin ikki yil o‘tdi. Sigaretani kuldonda ezg‘ilarkanman, xotinimga ho­zirgina chekishni tashlaganimni va butun dunyoni bu balodan qutqarmoqchi ekanimni aytdim. To‘g‘ri, uning istehzosi g‘ashimga tegdi, lekin g‘alaba nashidasidan shunchalar sarmast edimki, bunga e’tibor qilib o‘tirmadim. O‘ylashimcha, kutilmaganda chekmaydigan odamga aylanganim uni dovdiratib qo‘ygandi. Endi o‘sha voqeani eslab, xotinimning mening xursandchiligimga munosabatini tushunyapman. Nima uchun rafiqam Joys, yaqin do‘stlar va qarindoshlarim meni narkologiya klinikasi bemori bo‘lishga nomzod deb hisoblashganini anglab yetyapman. O‘tgan hayotimga nazar tashlab bildimki, shu paytgacha faqatgina chekishni tashlash muammosini hal qi­lishga tayyorlangan ekanman. 1983 yilning 15 iyuli men uchun unutilmas sana. To‘g‘ri, men If qal’a­sidan qochganim yo‘q, lekin oxirgi sigaretamni o‘chirar ekanman, go‘yo tut­qunlikdan ozod bo‘lgandek rohatlanar edim. Men har bir kashanda orzu qiladigan ish – chekishni tashlashning oson yo‘lini topgan edim. O‘z usulimni chekadigan do‘stlarim ham­da qarindoshlarimda sinab ko‘rgach, hisobchilik kasbini tashladim va chekuvchilar nikotin tuzog‘idan qutulishlariga yordam berish uchun maslahatchi bo‘lib ishlay boshladim. Bu kitobni 1985 yili yozishga kirishganman. Bunga chekishdan qutula olmayotgan bir erkak sabab bo‘lgandi. U har kuni ikki marta huzurimga kelar va har safar ikkimiz ham yig‘lavorgudek ahvolga tushardik. U qattiq hayajonlanar, men esa gaplarimga tushunishi uchun uni tinchlantira olmay ovora edim. Shunda gaplarimni unga yozib bersam-chi, deb o‘yladim. Xohlagan paytida o‘qib, nima demoqchiligimni tushunib olaveradi-da. “Oson yo‘l”ning samaradorligiga shubha qilmasam-da, yozilajak kitobning muvaffaqiyatsizlikka uchrashidan xavfsirar edim. Men mustaqil marketing tadqiqoti o‘tkazdim, natijalar esa umid bag‘ishlaydigan darajada emasdi, qolaversa, yozuvchilik bobidagi mahoratimga ishonmasdim. Ammo vaqt o‘tib, bu xavotirlarim o‘rinsiz ekanligi ayon bo‘ldi, kitobim yigirmadan ortiq tilga tarjima qilindi. Men o‘quvchilardan ming­lab minnatdorchilik maktublari oldim:

• “Bu – juda ham zo‘r kitob!”
• “Siz – mening ustozimsiz!”
• “Siz – dahosiz!”
• “Siz – ritsarlikka munosibsiz!”
• “Siz bosh vazir bo‘lishingiz kerak!”
• “Siz – avliyosiz!”

Bular mening adabiyot bobidagi mahoratimga aytilgan tasannolar emas, balki “Oson yo‘l”ning haqiqa­tan samarador ekanligining e’tirofidir. Bu – ochiq-oydin fakt. Eng qiyin ish – mana shu gapga chekuvchini ishontirish. Klinikalarimizda birorta kashanda chekishni tashlay olmasa, buni o‘z muvaffaqiyatsizligi deb hisoblaydi. Vaholanki, bu bizning muvaffaqiyatsizligimiz, aynan biz uni chekishni tashlash oson va yoqimli ekaniga ishontira olmagan bo‘lamiz. Kitobimning birinchi nashrini men davolay olmagan kishilarga bag‘ishladim. Agar klinikamizda kimdir chekishni tashlay olmasa, unga pulini qaytarib beramiz. Hozirgi kunda dunyo­dagi barcha klinikalarimizda muvaffaqiyatsizlik o‘rtacha 5 foizni tashkil etadi. Demak, ishimizning 95 foizi omadli yakunlanadi. Men favqulodda samarador usulni topganimga ishonsam-da, bunchalik yutuqlarga erishaman deb o‘ylamagan edim. To‘g‘ri, siz e’tiroz bildirishingiz mumkin: butun dunyoni chekishdan qutqarish qo‘limdan kelar ekan, samaradorlik 100 foiz bo‘lishi kerak edi! Yo‘q, men hech qachon bunday deb o‘ylamaganman. Qachonlardir nikotinga qaramlikning eng tarqalgan shakli tamaki hidlash edi. Oradan necha yuz yillar o‘tsa-da, bu g‘alati odatni tark etmayotganlar talaygina, shunday ekan, sigareta chekuvchilar ham har doim bo‘ladi. Albatta, bitta o‘zim butun dunyoni kashandalikdan xalos qilaman deb o‘ylamaganman. Chekish tuzog‘i sirini topgach, quyidagi yanglish fikrlarni ham fosh etishni dilimga tukkan edim:

• chekuvchilar chekishdan rohatlanadi;
• chekuvchilar chekuvchi bo‘lish ha­qi­dagi qarorni ongli ravishda qabul qiladi;
• chekish zerikish va stressdan xalos etadi;
• chekish diqqatni jamlash va bo‘shashishga yordam beradi;
• chekish – bu odat;
• chekishni tashlash uchun iroda ku­chi kerak;
• chekishni boshlagach, keyinchalik uni umuman tashlab bo‘lmaydi;
• chekuvchiga chekish uni o‘limga yetaklishini har doim eslatib turish zarur;
• tamaki o‘rnini bosuvchi (nikotin o‘rnida ishlatiladigan) vositalar chekishni tashlashga yordam beradi.

Chekishni tashlash qiyin, degan gap mazkur yanglish fikrlarning eng asosiysi hisoblanadi. Men ishga kirishayotgan paytda asosiy raqibim tamaki sanoati bo‘ladi deb o‘ylagan edim. Vaholanki, menga ittifoqdosh bo‘lishiga umid qilganlarim – ommaviy axborot vositalari, hukumat, jamoat tashkilotlari (ASH[1], QUIT[2]) va an’anaviy tibbiyot boshimga toshlar yog‘dirdi. “Keniya hamshirasi” filmini tomosha qilganmisiz? Film bolalar orasida tarqalgan poliomiyelit kasalligiga qarshi kurashga bag‘ishlangan. Xastalik natijasida nafaqat qo‘l-oyoqlar falajlanadi, balki ularning shakli ham o‘zgaradi. Shunda shifokorlar qo‘l-oyoqlar qiyshayishining oldini olish uchun bolalarni bo‘g‘ovlashga qaror qilishadi. Lekin bu tadbir umrbod falajlikka olib keladi. Film qahramoni bo‘lmish hamshira esa kishanlar tuzalishga to‘g‘anoq bo‘lyapti, deb hisoblaydi. U mushaklar faoliyatini tiklash va bemor bolalarni yurishga o‘rgatish mumkinligiga ishonar edi. Ammo u vrach emas, oddiygina hamshira. Shuning uchun hamshiraning gaplariga quloq soluvchi odam topilmadi. Biroq hamshira davolagan bolalar, ularning ota-onalari uning haqligini bilishar edi. Holbuki, tibbiyot uning qarashlarini rad etdi va hamshira ishi­dan mahrum bo‘ldi. Uning haqligi 20 yildan keyingina isbotlanadi. Men ham xuddi o‘sha hamshiraning ahvoliga tushib qoldim. Meni hatto vrachlarni umuman hurmat qilmaydigan odamga chiqarib qo‘yishdi. Lekin bu gap haqiqatdan tamomila yiroq. O‘g‘illarimdan biri vrach bo‘lib ishlaydi va men bunda-da sharafliroq kasbni bilmayman. Klinikalarimizdagi ishlarimizda shifokorlar bilan tez-tez maslahatlashib turamiz, mijozlarimizning ko‘pchiligini aynan tibbiyot xodimlari tashkil etadi. Ba’zi vrachlar kaminani tovlamachilikda ayblasa, ayrimlari tabib deb o‘ylardi. Men 1997 yili Pekinda bo‘lib o‘tgan “Tamaki va salomatlik” o‘ninchi xalqaro konferensiyasida nutq so‘zlash imkoniyatiga ega bo‘ldim. Bunday katta anjumanda vrach diplomiga ega bo‘lmay turib nutq so‘zlagan birinchi kishi men edim va buni erishgan yutuqlarimning e’tirofi o‘la­roq hisoblash mumkin. Biroq o‘sha nutqimni konferensiya ishtirokchilariga o‘qidim nimayu, devorga o‘qidim nima – farqi bo‘lmadi. Nikotinli saqich va nikotinli plastir yordamida chekishni tashlab bo‘lmasligini endilikda kashandalarning o‘zlari ham bilishadi. Bu usul xuddi geroin chekishga o‘rganmagan giyohvandga: “Geroin chekish xavfli, yaxshisi uni venadan yuboraqol” deganga o‘xshaydi (nikotin bilan zinhor bunday qila ko‘rmang, oqibati – muqarrar o‘lim!) An’naviy tibbiyot va ommaviy axborot vositalari esa siyqasi chiqqan gaplarni takrorlashdan charchamaydi: chekish salomatlik uchun zararli, ko‘ngilni aynitadigan va qimmatga tushadigan odat. Shunga o‘xshash ming­lab sabablar keltirilgan taqdirda ham chekuvchilar chekishni tashlamaydi, chunki buning uchun chekishga undaydigan asl sabablarni aniqlash hamda ularni yo‘q qilish darkor. Chekishga qarshi kurashga bag‘ishlab o‘tkaziladigan umumxalq kunida tibbiyot mutaxassislaridan qu­yidagicha gapni eshitamiz: “Bugun barcha chekuvchilar chekishni tashlashga harakat qiladigan kun!” Vaholanki, aynan shu kuni kashandalar odatdagiday ikki baravar ko‘proq va namoyishkorona chekishadi. Tabiiyki “kimlar”ningdir ko‘rsatma berishi ularga mutlaqo yoqmaydi (ayniqsa, o‘sha “kimlardir” barcha chekuvchilarni ahmoq deb hisoblaydigan va ular nima uchun chekishini tushunmaydigan odamlar bo‘lsa). Chekishni tashlashga chaqiruvchilar buni qanday qilish kerakligini bilishmaydi va topib olgan gaplari: “Ma’naviy usuldan foydalanib ko‘ring. Yordam bermasa, bosh­qasini qo‘llang”. Pekindagi konferensiyada qatnashgan bir vrach umuman xayolimga kelmagan gapni aytdi – bemorga chekishni tashlashning eng yaxshi usulini taklif qila olmagan vrachni jinoiy javobgarlikka tortish kerak. Buni qarangki, o‘sha shifokor nikotin o‘rnini bosuvchi vositalarning (nikotinli saqich, nikotinli plastir va hokazo) ashaddiy tarafdori edi. Agar uning taklifi amaliyotga tatbiq etilsa bormi, birinchi jinoyatchi o‘zi bo‘lishi tabiiy. Yaqinda AQSH hukumati 2,5 million dollarlik televizion kampaniya o‘tkazib, yoshlarni chekishning zararlaridan ogohlantirdi. O‘smirlar sigaretadan o‘lmaymiz deb o‘ylashlari va ularning hech biri nikotinga asir bo‘lish mumkinligini hatto taxmin ham qilmasligini nahotki ular tushunishmaydi? O‘pka saratonining chekishga bog‘liqligi bundan qirq yil muqaddam aniqlangan, shunday bo‘lsa-da, tobora ko‘proq yoshlar sigaretaga bog‘lanib qolishmoqda. Qolaversa, chekuvchilarning bunday televizion kampaniyalarni tomosha qilishga umuman toqatlari yo‘q. AQSHdagi deyarli har bir o‘smir o‘z uyida chekish keltirgan kulfatga guvoh bo‘lgan. Shaxsan ko‘z oldimda otam va opam chekish tufayli adoi tamom bo‘ldi, lekin bu meni nikotin tuzog‘idan asrab qololmaydi-ku. Umummilliy teledasturlardan birida men ASHdan kelgan bir vrach bilan birga chiqish qildim (bu tashkilot hech qachon chekmaganlardan iborat bo‘lib, shu paytgacha birorta kashandani davolay olgan emas). O‘sha xonimning qat’iy ishonch bildirishicha, televizion kampaniya yoshlarni chekishdan asrar emish. Agar 2,5 million dollarni menga berishganida, nikotindan bir necha yil ichida o‘lishni kafolatlovchi kampaniya o‘tkazgan bo‘lardim. Men o‘z usulimni qo‘llay boshlaganimdan beri o‘n to‘rt yil o‘tdi, shu davr ichida qilingan ishlar dengizdan bir tomchi, xolos. Vrachlar va ommaviy axborot vositalari chekishni tashlashni qiyinlashtiradigan usullardan voz kechib, “Oson yo‘l”ning chindan ham FOYDALANISH KЕRAK BO‘LGAN YAGONA AMALIY USUL ekanini e’tirof etishmaguncha ko‘nglim taskin topmaydi. Mazkur kitobni o‘qib bo‘lgach, o‘zingiz hammasini tushunib olasiz. Hatto bizda chekishni tashlay olmagan kashandalar ham bu usulning eng samarali ekanini aytishmoqda. Qo‘lingizdagi kitob – “Oson yo‘l”ga yetishishga yordam beradi. Aslo umidsizlikka tushmang. Men hayotimda juda ko‘p muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdim, shulardan eng buyugi nikotin asirligidan qutulganimdir. Bu voqea o‘n to‘rt yil muqaddam yuz bergan bo‘lsa-da o‘sha damda tuyganim erkinlik nashidasi hali-hanuz meni tark etgani yo‘q. Ishoning, siz hech qanday ko‘ngilsizlikka duch kelmaysiz, aksincha, yer yuzidagi har qaysi kashanda orzu qiladigan narsa – OZODLIKka erishasiz!

© Allen Karr. “Chekishni tashlashning osongina yo‘li” kitobi. Tib.uz

Men uchratgan eng mushkul nikotin asirligi

To‘g‘ri, men vrach ham, psixiatr ham emasman, lekin bizni qiziqtiradigan sohada professional hisoblanaman, desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Naq o‘ttiz yil ashaddiy kashanda sifatida yashadim. Chekishni tashlashdan oldingi oxirgi yillarda kuniga oltmishtalab, ba’zan esa yuztagacha sigareta chekardim. Hayotim davomida juda ko‘p marotaba chekishni tashlashga urinib ko‘rdim. Hatto bir marta olti oy mobaynida umuman chekmadim, lekin tamaki isini tuyish ilinjida chekayotganlarga yaqinlashar, haligacha chekuvchilarga mo‘ljallangan vagonda sayohat qilardim. Chekish meni halokat sari yetaklayotgan edi. Bosh og‘rig‘i bir zumga bo‘lsa-da, tark etmas, tinimsiz yo‘talardim. Kutilmagan lahzada tomirlarim yorilib, miyamga qon quyilishiga yuz foiz ishonchim komil edi. Biroq bu xavotirlarning hech biri meni chekishdan to‘xtatib qololmasdi. Alal-oqibat chekishni tashlashga harakat qilmay qo‘ydim. Yo‘q, boshqa kashandalar ishonganidek chekishdan lazzat olmasdim, menga hech qachon sigaretaning ta’mi va hidi yoqmagan. Lekin chekish bo‘shashishimga yordam beradi, deb hisoblardim. Sigareta sabab o‘zimga bo‘lgan ishonch kuchayar, chekishni tashlashni niyat qilsam, go‘yo baxtsizlik girdobiga tushib qolgandek sezardim o‘zimni. Kunlarning birida xotinim meni gipnoterapevt huzuriga jo‘­natdi. E’tirof etishim kerakki, gipnoz haqida deyarli hech narsa bilmasamham, muolajaning bu turiga nisbatan shub­halarim bisyor edi. Gipnoterapevt qo‘llarimni ko‘tarishga va turli-tuman harakatlarni bajarishga majburladi. Unga umuman qarshilik ko‘rsatmadim, chunki aksar kashandalar singari men ham chekishni tashlashni xohlar edim. Oqibatda esa kutganlarimdan birortasi ham sodir bo‘lmadi: men o‘zimdan ketib qolmadim, es-hushimdan ayrilmadim. Lekin aynan ana shu seansdan keyin sigaretadan batamom qutuldim. Aytishim kerakki, bu voqea gipnoterapevt bilan uchrashuv tufayli emas, aksincha, unga xilof ravishda yuz berdi. Ayni paytda gipno­terapiya ustidan mag‘zava ag‘darmoqchi emasman, sababi undan o‘zim ham ishimda foydalanib turaman. Gipnoterapiya – ishontirishning kuchli vositasi, u foyda keltirishi barobarida zararga xizmat qilishi mumkinligiga shak-shub­ha yo‘q. Shuning uchun gipnoterapevtga murojaat etishdan oldin yaxshilab o‘ylab ko‘ring. Men kashandalikka mahkum bo‘lgan dahshatli yillarda hayotim sigaretaga bog‘liq deb o‘ylardim. Chekishdan voz kechgandan ko‘ra o‘limni tanlash men uchun afzal edi. Hozir allanechuk kuchli og‘riqlardan qiynalib-qiynalmasligimni juda ko‘p so‘rashadi. Javobim bitta – hech qanday og‘riq yo‘q! Eng muhimi, qullarga xos qaramlikdan, vujudimni zaharlab, cho‘ntagimni quritib kelgan ofatdan xalos bo‘ldim. Men sehrlarga ham, saxovatli parilarga ham ishonmayman. Lekin chekishni tashlaganimni faqatgina mo‘’jiza deb atash mumkin. Erinmasdan gipnoz va chekish mavzusiga bag‘ishlangan qanchadan-qancha kitobni o‘qib chiqdim, ammo ularda men bilan sodir bo‘lgan hodisani izohlab beruvchi biror satr uchratmadim. Chekishni tashlash kulgili darajada oson ekan, nima uchun avvallari sigaretadan qutulishga urinib, haftalab depressiyadan azob chekardim? Bu savolga javob topish uchun ancha-muncha vaqt sarflashimga to‘g‘­ri keldi. Chunki men masalaga no­to‘g‘ri yondoshgan ekanman: chekishni tashlash nega bunchalik osonligini o‘ylayveribmanu, asosiy masala – kashandalarni chekishni tashlashdan to‘suvchi asosiy sabablar haqida bosh qotirmabman. Kashandalar chekishni tashlagandan keyin kuchli qiynoqlarga duchor bo‘lishgani ha­qida gapirishadi. Vaholanki, o‘z tajribamdan kelib chiqqan holda komil ishonch bilan aytaman: men qo‘rqinchli azoblardan qiynalganim yo‘q. Jismim hech qanday og‘riqni sezmagan. Nimaiki sodir bo‘lgan bo‘lsa, ongimda kechgan. Ayni paytda odamlarga kashandalikdan qutulishlariga yor­damlashish bilan bandman. Asosiysi, bu ishni uddalayapman, ming­lab chekuvchilarni davoladim. Shu o‘rinda ta’kidlashim kerak: tuzatib bo‘lmaydigan kashanda yo‘q. Hozirga qadar chekishga menchalik o‘rgangan odamni uchratmadim. Har qanday odam nafaqat chekishni tashlashi, balki buning juda osonligiga ishonch hosil qilishi mumkin. Aslida bizni chekishga undaydigan narsa qo‘rquvdir: sigaretasiz hayo­timiz to‘laqonli bo‘lmasligini va juda kerakli nimadandir qu­ruq qolishni o‘ylab qo‘rqamiz. Ishonavering, chekishni tashlaganingizdan keyin esa o‘zingizga savol berasiz: “Nima uchun shunchalar uzoq vaqt chekkan ekanman-a?” Endi sizni ogohlantirishimga ruxsat bergaysiz. “Oson yo‘l” bilan chekishni tashlashga urinib, muvaffaqiyatsizlikka uchrashning faqatgina ikkita sababi bor: Ko‘rsatmalarni bajara olmaslik. Ba’zilarga men beradigan qat’iy tavsiyalar hecham yoqmaydi. Masalan, muolaja davomida sigaretalar yoki nikotin o‘rnini bosuvchi vositalar sonini kamaytirmaslikni talab qilaman. Bunchalik qat’iyligimning sababi o‘z ishimni yaxshi bilishimdir. Maqsadim bitta – chekishni tashlashning oson yo‘lini ta’minlash. Tushuna olmaslik. Hamma narsani ham to‘g‘ri deb qabul qilavermang. Mening chekish bilan bog‘liq gaplarimni shubha ostiga olarkansiz, o‘z qarashlaringizni-da tahlildan o‘tkazing. Aytaylik, chekishni shunchaki odat deb o‘ylaydiganlar o‘zlariga savol berib ko‘rishsin: hatto eng yoqimli odatni ham tark etish mumkinu, nega endi odamni o‘lim sari yetaklaydigan chekishdan voz kechish shunchalik qiyin?

© Allen Karr. “Chekishni tashlashning osongina yo‘li” kitobi. Tib.uz

Oson yo‘l

Bu kitobning maqsadi sizda xuddi dahshatli kasallikdan xalos bo‘lgandagi kabi kayfiyatni paydo qilish. “Oson yo‘l” va chekishni tashlashning boshqa usullari o‘rtasidagi farq ham ana shunda. Chekishni tashlashga Everest cho‘qqisiga intilgandek intilib, bir necha haftadan keyin xumordan qiynalmasligingiz va atrofdagi chekuvchilarga mo‘ltirab qaramasligingiz kerak. “Oson yo‘l”dan foydalana boshlagach, tez orada sigaretaga qanday toqat qilib kelganingizga hayron bo‘lasiz. Boshqa chekuvchilarga havas bilan emas, achinib qaraydigan bo‘lasiz. Garchand g‘alati tuyulsa-da, aytib qo‘yay – kitobni oxirigacha o‘qimagunga qa­dar chekishni tashlamay turing, bu juda muhim. Keyinroq esa sigareta sizga hech narsa bermasligini, albatta, tushuntirib o‘taman. Hozircha bitta gap esingizda tursin – sigareta biz usiz qolganimizdagina qadrli bo‘ladi. Keling, tan olaylik: sizga yoqadimi-yo‘qmi, bilasizki, “ilmoq”qa ilingansiz. Ana shu “ilmoq”qa ishona boshlaganingizdan e’tiboran sigaretasiz turolmaydigan bo‘lib qolgansiz. Shuning uchun kitobni o‘qib tugatmaguncha chekishni tashlashga urinmang. Mutolaa davomida chekishga bo‘lgan ishtiyoq kamayishi mumkin, biroq shoshqaloqlik qilish yaramaydi. Sizdan talab qilinadigan narsa – ko‘rsatmalarga qat’iy amal qilish. Ushbu kitob ilk marotaba nashr qilinganida kashanda do‘stlarimga bittadan tarqatib chiqdim. Bu dunyodagi eng zerikarli kitob bo‘lsa-da, uni men yozganim uchun o‘qib chiqishlariga ishonar edim. Bir necha oydan keyin ular kitobni hatto varaqlab ko‘rishmaganini bilib qoldim, eng yaqin do‘stim esa o‘zinikini birovga sovg‘a qilib yuboribdi. Tabiiyki, men xafa bo‘ldim,biroqo‘sha paytda kashandalarni chekishni tashlashdan qaytarib turuvchi qo‘rquvga ko‘p-da ahamiyat bermagan ekanman. Vaholanki, bu qo‘rquv har qanday do‘stlikdan ham kuchliroq. Kunlarning birida onam xotinimga shunday debdi: “Eringni, chekishni tashlamasang, seni tashlab ketaman, deb qo‘rqitib qo‘ysang-chi”. Xotinim o‘ylab o‘tirmayoq javob qaytargan: “U meni emas, sigaretani tanlashi aniq”. Uyat bo‘lsa ham tan olaman: u haq edi, chunki sigaretadan ayrilish haqidagi qo‘rquv shunchalar kuchli. Men endi ayrimlar nima uchun kitobni oxirigacha o‘qimasligini bilaman: shunday qilishsa, chekishni tashlashga to‘g‘ri kelishini fahm­lab qolishadi. Ba’zi kashandalarni qo‘llarini bog‘lab qo‘yib “Oson yo‘l”ni o‘qishga majburlashganini eshitganman. Iltimos, vaziyatga boshqacharoq nazar tashlang: siz nimadan mahrum bo‘lasiz? Unutmang, chekishni tashlab, HЕCH NARSANI YO‘QOTMAYSIZ, QO‘LGA KIRITADIGAN NARSALARINGIZ ESA JUDA KO‘P! Bir necha kun yoki hafta davomida chekmagan bo‘lsangizu, mutolaa paytida kim ekaningizni – chekuvchimi, sobiq chekuvchimi yoki chekmaydigan odammi – bilishga qiynalsangiz, yaxshisi, chekmaslikka harakat qiling. Aslida, siz chekmaydigan odamga aylangansiz. Endi qilishimiz kerak bo‘lgan ish ongingiz va tanangizni murosaga keltirish. Kitobni o‘qib bo‘lgach esa chekmaydigan baxtli odamlar safidan o‘rin olasiz. “Oson yo‘l” chekishni tashlashga bag‘ishlangan boshqa usullarga tamomila zid. Ularda chekishning zararlari birma-bir uqtiriladi va kishi o‘zini o‘zi ishontirishi kerak: “Sigaretasiz qanchalik uzoq chidab bersam, chekishga bo‘lgan istak o‘tib ketadi. Ana o‘shanda nikotinga qaramlikdan qutulaman va yana hayotdan lazzatlanib yashay boshlayman”. Har kuni minglab kashandalar shunga o‘xshash usullar yordamida chekishni tashlaydi. Ammo quyidagi sabablarga ko‘ra ularning muvaffaqiyatga erishishi juda qi­yin: Haqiqiy muammo chekishni tash­lash muammosi emas.Kunlarning birida asosli sabablarni ro‘kach qilib: “Men endi chekmayman!”deyishingiz mumkin. Bunday sabablari har bir chekuvchida bor va ular siz o‘ylagandan ko‘ra zalvorliroq. Ammo ha­qi­qiy muammo aslida boshqa: ojizlik, zafar yoki shunchaki mastlik holatida bitta sigaretani labga qistirgancha tutun yuta boshlagansiz. Chekish ma’­lum ma’noda giyohvandlik bo‘lgani uchun yana chekkingiz keladi va shu tariqa kutilmaganda kashandaga aylanasiz. Sog‘lig‘imiz haqida qayg‘urish bizni chekishdan to‘xtatib qolishi kerak edi. Ongimiz: “Chekishni tashla, ahmoq!” deydi, holbuki, bu narsa tobora qiyin bo‘lib boraveradi. Chekuvchilarga chekish ularni o‘ldirishini aytib ko‘ring-a, ular qiladigan birinchi ish sigareta tutatish bo‘ladi. Kashanda uchun chekishni tashlash qurbonlik qilishday gap: u “kichik do‘sti”, suyanchig‘i, lazzatidan ayriladi. Qolaversa, bizni chekishga undaydigan sabablar chekishni tashlashimiz kerak bo‘lgan sabablardan farq qiladi. Eng asosiy savol shunday: “Biz nima uchun chekamiz?” Keling, “Oson yo‘l” bo‘yicha ish tutib, chekishni tashlashimiz kerakligi uqtiriladigan sabablarni unutamiz va masalaga umumiy nazar tashlab, o‘zimizga quyidagi savollarni beramiz:

• Chekish menga nima beradi?
• Men chindan ham chekishdan lazzat olamanmi?
• Nahotki bo‘g‘ilib, nafasim qisilib qolishim uchun jaraq-jaraq pul sarflasam?

Sizga yetkazishim kerak bo‘lgan mujda shuki, chekish sizga mutlaqo hech narsa bermaydi. Ya’ni chekishning hech qanday afzalligi yo‘q. Chekuvchilarning aksariyati o‘zining bu odatiga oqilona izoh berishni istaydi, biroq ularning gap-so‘zlari yanglish fikr va puch xayollardan iborat. Demak, qiladigan birinchi ishimiz ana shu noto‘g‘ri o‘ylarga bar­ham berish.

© Allen Karr. “Chekishni tashlashning osongina yo‘li” kitobi. Tib.uz

Makkarona tuzoq

Chekish – tabiat va inson hamkorligida yaralgan eng makkorona va mash’um tuzoq. Bizni chekishga eng avvalo kim undaydi deb o‘ylaysiz? Katta yoshdagi minglab chekuvchilar-da! Ular hatto ogohlantirib ham qo‘yishadi: chekish salomatlikka putur yetkazadigan va qimmatga tushadigan odat. Ammo farzandlar ularning chekishdan rohat olmayotganiga qanday ishonsin? Chekishning taajjubli jihatlaridan biri shundaki, unga o‘rganib qolish uchun anchagina g‘ayrat ko‘rsatishimizga to‘g‘ri keladi. Bu – xo‘rak qo‘yilmaydigan dunyodagi yagona tuzoq. Unga ilinishimiz sababi sigaretaning ajoyib ta’mga egaligi emas, aksincha, ko‘ngilni aynitganidir. Biz chekkan birinchi sigareta vujudimizga xush yoqqanida edi, ongli mavjudot sifatida millionlab odamlar o‘zlarini zaharlashga nima uchun jaraq-jaraq pul to‘lashlarini tushungan bo‘lardik. O‘sha birinchi sigaretadan jirkanganimiz uchun xotirjam bo‘lamiz va shunday xulosaga kelamiz: bu narsa menga hech qanday lazzat bag‘ishlamadi, demak, unga aslo o‘rganib qolmayman va istagan paytda uni tashlashim mumkin. Bu maqsadingizga yetishishga yo‘l bermaydigan tuzoq. O‘spirin yigitchalar kimgadir taqlidan “zo‘r” ko‘rinish uchun sigareta tutatishadi. Yanada zo‘rroq ko‘rinishni istaganlarning esa boshi aylanib, ko‘ngli ayniydi. Shunday paytda ular tezroq do‘stlaridan uzoqlashishni va bemaza sigaretani uloqtirishni istab qolishadi. Qizlar esa zamonaviy degan taassurot qoldirish ilinjida cheka boshlashadi. Ular zamonaviylik bobida oshib-toshganlarida, yigitlar esa “hammadan zo‘r” nomiga ega bo‘lganlarida chekishni o‘rganganlaridan afsus chekishadi. Shu tariqa umrimizning qolgan qismini nima uchun chekishimizni tushunishga urinib, vaqti-vaqti bilan undan xalos bo‘lishga chiranib, farzandlarimizga bu tuzoqqa ilinmaslikni uqtirib o‘tkazamiz. Lekin tuzoq shunday qurilganki, kuchli stressni boshdan kechirganda – salomatligimiz yomonlashsa yoki puldan qiynalib qolsakkina chekishni tashlashga harakat qilamiz. Chekishni tashlab esa avvalgidan-da kuchliroq stress­ga duch kelamiz, chunki shu paytgacha chekishimizdan maqsad stressdan xalos bo‘lish edi. Bir necha qiynoqli kunlardan keyin chekishni tashlashga noqulay vaqtni tanlabman, degan xulosaga kelamiz va stress o‘tib ketganidan keyin tashlashni dilga tugamiz. Ana shu fikr xayolimizda charx urgani zamon chekishni tashlashga bo‘lgan istak bizni tark etadi. Vaholanki, biz umid qilgan – stress­lardan xoli vaqt hech qachon kelmaydi, chunki hayot oqimi og‘irlashib boruvchi xususiyatga ega. Ota-onamiz bag‘ridan uchirma bo‘lar ekanmiz oila qurib, ro‘zg‘or tashvishlari yelkamizga yuklanadi, qarzga botamiz, bolalarimiz tug‘iladi, mansab pillapoyalaridan ko‘tarilishni istaymiz va hokazo, va hokazo. Shunday qilib, ko‘ngilda halovat ilinji, haqiqatda esa puch xayollarga berilgan bo‘lamiz. Unutmaslik kerakki, chekuvchining hayoti tobora qiyinlashib boraveradi. Sababi, chekish biz o‘ylagandek stressdan xalos qilib, bo‘shashishga yordam bermaydi. Aksincha, yanada asabiylashtiradi va zo‘riqtiradi. Aqalli bir marta chekishni tashlashni uddalaganlar yana nikotinga qaram bo‘lmagunga qadar baxtiyor yashashlari mumkin. Chekish ulkan labirintda tentirab yurishga o‘xshaydi. Labirintga kirganimiz zahoti ongimiz xiralashadi va qolgan umrimizni u yerdan chiqib ketishga urinish bilan o‘tkazamiz. Ko‘pchiligimiz yo‘l topishga muvaffaq ham bo‘lamiz, ammo bu yutug‘imiz takroran qopqonga tushishimizga xizmat qiladi, xolos. Kamina chekishni tashlaganimdan keyin sevimli mashg‘ulotim (keyinchalik esa kasbim) nikotinga qaramlik bilan bog‘liq muammolarga yechim topish bo‘ldi. Chekishni tashlashga urinish– Rubik kubigiga o‘xshash murakkab boshqotirma. Biroq har qanday boshqotirmalarda bo‘lgani kabi, yechimini topsangiz, bundan osoni yo‘q. Men chekishni tashlashning osongina yo‘lini bilaman. Men sizni labirintdan olib chiqaman va takroran uning ichida daydib yurmasligingizga kafolat beraman. Sizdan yagona tilagim – ko‘rsatmalarga amal qilish. Aks holda sa’y-harakatlarimiz chippakka chiqadi. Hozircha esa bizni chekishga undaydigan asl sabablarni aniqlab olishimizga to‘g‘ri keladi.

Nima uchun hanuzgacha chekayabmiz?

Biz ahmoqlik qilib, odatda atrofdagilarning ta’sirida chekib ko‘ramiz. Unga o‘rganib qolgach esa savol paydo bo‘ladi: nima uchun chekishni davom ettiryapman? Dunyodagi hech bir chekuvchi nima uchun chekishini bilmaydi. Agar asl sabablar unga ayon bo‘lganida esa,  allaqachon chekishni tashlab yuborardi. Maslahat paytida har safar chekuvchilardan shu narsani so‘rayman. To‘g‘ri javob bitta, lekin men eshitadigan noto‘g‘ri javoblar shunchalik turli-tumanki, adog‘i yo‘q. Bilasizmi, kashandalar ich-chidan o‘zlarini kallavaram deb hisoblashadi. Ular chekishga o‘rganib qolmagunga qadar “hech qachon sigaretaga ehtiyoj sezmayman”, degan xayolda yurishadi. Biroq chekuvchilar ham ongli va aqlli odamlar. Chekish bilan sog‘liklarini katta xatarga qo‘yishayotganini, buning uchun mo‘maygina pul sarflashlarini yaxshi bilishadi. O‘z odatlarini oqlash uchun ular mantiqli vaj-korson ko‘rsatishlari lozim.

© Allen Karr. “Chekishni tashlashning osongina yo‘li” kitobi. Tib.uz

Nikotinga qaramlik

Nikotin tamaki tarkibidagi rangsiz, yog‘li modda bo‘lib, chekuvchida o‘rganib qolishni keltirib chiqaradi. Unga o‘rganish uchun bir marta  sigareta chekilsa kifoya. Chekuvchi har safar sigaretani ichiga tortganida ozgina nikotin o‘pkadan o‘tib, miyaga yetib boradi. Uning ta’siri juda tez, hatto giyohvand venadan geroin yuborganidan ham tezroq. Nikotin – tez ta’sir qiluvchi giyohvand modda. Chekishdan keyingi o‘ttiz daqiqa mobaynida uning qondagi miqdori ikki karra kamayadi. Shu tariqa nikotin organizmdan chiqib ketib, chekuvchini xumor tuta boshlaydi. Kashandalar nazarida xumor – ixtiyoriy ravishda yoki majburan chekishni tashlash paytidagi chidab bo‘lmas azob. Aslida bu xayoliy azob, chekuvchilar lazzatdan mahrum bo‘lishdan cho‘chishadi, xolos. Bu haqida keyinroq batafsil to‘xtalamiz. Aksar kashandalar giyohvand moddalardan hazar qilishadi, vaholanki, nikotin ham giyohvand modda. Undan voz kechish juda oson, lekin  bundan oldin nikotinga qaram bo‘lib qolganingizni tan olishingiz kerak. Aytish kerakki, nikotin xumori jismoniy og‘riqlarsiz kechadi. Aslida xumor xavotirga to‘la tushkunlikdan boshqa narsa emas, bunda chekuvchiga nimadir yetishmayotgandek tuyulaveradi. Bu his qanchalik uzoq davom etsa, kashanda shunchalik asabiy va jizzaki bo‘lib boraveradi, nafaqat o‘ziga, balki atrofdagilarga nisbatan ham ishonchi kamayaveradi. Zahri qotil – nikotinga yetishish istagi ocharchilikdagi ovqat orzusiga o‘xshaydi. Sigareta chekilganidan yetti soniya o‘tib nikotin qonga yetib boradi va xumor nihoyasiga yetadiyu che­kuvchi o‘zini bo‘shashgandek his qiladi. O‘smirlikda, endigina cheka boshlaganimizda xumor bizni deyarli bezovta qilmaydi, biz bunday narsa borligini o‘ylab ham ko‘rmaymiz. Ha­qiqiy chekuvchiga aylangach, sigareta xumorini chekish odat bo‘lib qolgani bi­lan izohlaymiz. Ha­qiqatda esa ichimizga nikotin atalmish kichkinagina mahluq kirib olgan va uni doimo boqishga majburmiz, biz – nikotin qullarimiz. Eslab ko‘ring-a, hech kim bizni chekishga zo‘rlab o‘rgatmagan, hanuzgacha chekishimizning yagona sababi o‘sha la’nati mahluqchani boqish istagi, xolos. Chekuvchi sigaretani tutatar ekan, huzur olayapman, deb o‘ylaydi, holbuki, u tanasi nikotinga qaram bo‘l­masidan oldin his etgan halovatni topishga urinayotgan bo‘ladi. Tasavvur qiling: qo‘shningizning signalizatsiyasi buzilib qolgan yoki ko‘chada bezorilar shovqin-suron ko‘targan. Shovqin tinishi bilan siz ham tinchlanasiz, aslida esa bu osoyishtalik emas, shovqinning tugashi-ku. Chekuvchiga aylanmagunimizga qa­dar vujudimiz sog‘lom va mukammal edi. Tanamiz nikotinga qaram bo‘l­diyu bularning o‘rnini xumor – ruhiy tushkunlik egalladi. Buni xuddi ichimizda suvi tomchilab turadigan jo‘mrak deysiz, muttasil azob bergani-bergan. Biz undan qutulish va sog‘lom paytimizdagi kabi halovatga yetishish uchun sigareta chekamiz. Afsuski, bu halovat vaqtinchalik, sigaretani o‘chirishingiz bilan xumor qaytadan boshlanadi va siz yanada ko‘proq chekishni xohlab qolasiz. Bu holatga barham bermas ekansiz, U UMRINGIZNING OXIRIGA QADAR DAVOM ETAVЕRADI. Chekmaydigan odamlarni, tabiiyki, sigareta xumori bezovta qilmaydi. Kashandalar o‘pkani chiritadigan narsani qanday qilib huzur bilan chekishini ular tushuna olmaydi. Bilasizmi, eng qizig‘i nima? Chekuvchilarning o‘zi ham chekishining sababini bilmaydi. Aqlimizni taniganimizdan beri sigareta huzur bag‘ishlashi haqidagi safsatani eshitib kelamiz. Unut­mangki, nimadandir mahrum bo‘lganlargina huzurlanishga ehtiyoj sezadi. Aytaylik, ovqatlanib bo‘lgach, chekmaydigan odamlarning mamnunligi yuz-ko‘zidan bilinib turadi. Chekuvchilar esa ichidagi “mahluqcha”ni boqmagunicha o‘zini qo‘yarga joy topolmaydi. Chekishni tashlash bilan bog‘liq asosiy muammo shundaki, kashandalar “shunday qilsam, rohatdan mahrum bo‘laman”, deb o‘ylashadi. Chekishni tashlab, hech narsadan quruq qolmasligingizni bilish juda-juda muhim. Chekish atalmish tuzoqning makkorligini anglash uchun, keling, uni ovqatlanish bilan qiyoslab ko‘ramiz. Muntazam ovqatlanishga o‘rganar ekanmiz, ov­qat­lanish paytlari orasida och qolishimizni o‘ylab, xavotirga tushmaymiz. Ovqatlanish kechikib ketganida esa jismoniy og‘riqlardan azoblanmaymiz, faqat nimadir yetishmayotganini – ovqatlanishimiz kerakligini his etamiz. Ov­qatlanish bizga hu­zur bag‘ishlaydi. Ochlikdagi singari xumor paytida ham chekuvchi hech qanday jismoniy og‘riqni sezmaydi. Chekishni istaganimizda va bu istagimiz o‘z vaqtida qondirilmaganida esa xumor bizni iskanjaga oladi. Qaniydi tezroq sigareta tutatsagu rohat og‘ushiga cho‘msak. Ovqatlanishni chekish bilan taqqoslash sigareta huzur bag‘ishlaydi, deguvchilar uchun juda qo‘l keladi. Chunki har ikkisi ham mamnuniyat hissi bilan yakunlanadi. Lekin aslida ham shundaymi?.. Ba’zi chekuvchilar chekish aslo huzur bermasligi haqidagi fikrni umuman hazm qila olmay, e’tiroz bildirishadi: “Chekish menga yordam bermasligini qanday tasdiqlaysiz? Axir chekish tufayli asabiylashishim kamayishini o‘zingiz ham bilasiz-ku!” Chekish va ovqatlanish o‘rtasida o‘xshashlik bordek tuyulsa-da, bular bir-biriga zid jarayonlar. Siz yashash va umringizni uzaytirish uchun ovqatlanasiz, chekish esa umrni qisqartiradi. Ovqatlanish chindan ham yoqim­li jarayon. Chekish – o‘pkani zaharli tutun bilan to‘ldirish. Ovqat yeyish ochlikni keltirib chiqarmaydi, balki undan xalos etadi. Chekish esa sigaretaga qaramlikni tobora kuchaytiradi. Mana endi “chekish – bu odat” degan afsonaga barham berish payti keldi.  Sizningcha, ovqatlanish odat­mi? Illo, shunday fikrda bo‘l­sangiz, undan butkul voz kechib ko‘ring-chi! Yo‘q, ovqatlanishni odat deb atash nafas olishni odat deyishdek gap. Bularning har ikkisi ham yashashimiz uchun kerak, lekin odat emas. Chekuvchini sigareta tutatishga undaydigan yagona sabab – avvalgi sigaretani chekishdan keyin qolgan bo‘shliq va ishonchsizlik hissiga bar­ham berish. Jamiyatda chekishga zararli odat sifatida qaraladi, mazkur kitobda ham u odat o‘laroq tilga olingan. Ammo, bilib qo‘yingki, chekish odat emas, GIYOHVANDLIKdir. Biz chekishga o‘rganganimizdan buyon yonimizda sigareta olib yuramiz. Mabodor usiz qolsak, asabiylasha boshlaymiz. Vaqt o‘tgani sa­yin ko‘proq va yanada ko‘proq chekamiz. Boshqa har qanday narkotik modda bilan ham shunday hodisa yuz berishi tayin: organizm o‘zini nikotin ta’siridan himoya qilishga urinadi va ayni paytda sigaretaga bo‘l­gan ehtiyoj ortaveradi. Sigareta o‘chirilishi bilan nikotin organizmidan chiqib keta boshlaydi va chekuvchida yana chekish istagi tug‘iladi, stress holatidagi kashandalarning ketma-ket tinimsiz chekishining sababi ham shunda. Ular sigareta yordamida stressdan qutulmoqchi bo‘lib behudaga ovora bo‘lishadi. Bundan tashqari, nikotin –tez ta’sir qiluvchi zahar, u insektitsidlar – zararli hasharotlarga qarshi qo‘llaniladigan dorilar tarkibiga kiradi. Bitta sigaretadagi nikotinni venadan yubosangiz bormi, til tortmay o‘lasiz. Tamaki o‘simligida bir qancha zaharli moddalar, jumladan, is gazi bor. Sigareta zararli ekan deb, trubka yoki sigara chekishga o‘tmoqchi bo‘l­sangiz, bilib qo‘ying: yuqoridagi gaplar har qanday tamaki hamda tarkibida nikotin mavjud mahsulotlar (nikotinli saqich, plastir, sprey, ingalyator)ga tegishli. Odam organizmi sayyoramizdagi eng murakkab obyekt. Hech qaysi biologik mavjudot, hatto, eng tuban hisoblanmish amyobalar ham nimani yeyish mumkinu, nima zaharligini bilmas ekan, yashab qolishi dargumon. Minglab yillar davomida ongi va tanasini takomillashtirib borgan odamzot ovqat va zahar o‘rtasidagi farqni ajratadigan bo‘ldi, zaharlardan qutulish yo‘llarini ishlab chiqdi. Ilk bor sigareta chekkaningizda sizni yo‘tal tutgan, ko‘proq chekib qo‘yganingizda esa boshingiz aylanib, mazangiz qochgan. O‘shanda vujudingiz sizni ogohlantirgan edi: “Meni zahar bilan to‘ldiryapsan. Bas qil!” Mana shu bos­qichda odamning keyinchalik chekuvchiga aylanish-aylanmasligi hal bo‘ladi. Jismonan zaif yoki ruhan beqaror kishilar chekuvchiga aylanadi, deb o‘ylash xato. Birinchi marta sigareta chekib, chekishga mutlaqo toqat qilolmasligini, o‘pkasi zaharli tutunga bardosh bera olmasligini fahmlaganlar omadli, ular butun umrga chekishdan ozod odamlar. Boshqacha aytganda, ular yo‘talmasdan chekishni o‘rganishdek shafqatsiz jarayonni boshdan o‘tkazishga tayyor emas. Ko‘pgina chekuvchilar tamaki ularga huzur bag‘ishlashini aytishadi. Bu – xomxayol. Kashandalar o‘z organizm­larini tamakining ko‘ngilni aynitadigan hidi va ta’miga ko‘niktirishga harakat qilishadi, chekayotganda o‘zlarini huzurlanayotgandek qilib ko‘rsatishadi. To‘g‘ri, ular avvaliga sigaretadan nafratlanishar edi, lekin chekishga o‘rganish jarayonida uni yaxshi ko‘ra boshlashadi. Kashandalarga farqi yo‘q: mentolli sigaretami, sigara yoki trubkami, qo‘lda o‘ralgan papirosmi, chekaverishadi. Shamollaganda ham, gripp, angina, broxit, emfizemaga chalinganda ham chekaverishadi. Chekuvchilar bilan suhbatlashish jarayonida ba’zi kashandalar o‘zlarini giyohvand deb tan olishdan qo‘rqishlari ayon bo‘ldi. Ularning aytishicha, bunday e’tirof chekishni tashlashni yanada qiyinlashtiradi. Shu taxlit fikrlovchilar va umuman chekuvchilar diqqatiga: Chekishning kamchiliklari uning afzalliklaridan ming chandon ziyoda. Lekin sigaretada bizga huzur bag‘ishlaydigan yoki yordam beradigan nimadir bor, deb o‘ylaymiz va shuning uchun ko‘pchiligimiz chekishda davom etamiz. Mabodo chekishni tashlasak, ichimizda allaqanday bo‘shliq paydo bo‘ladi, hayotimiz avvalgidek bo‘lmaydi, degan xayolga boramiz. Bu – navbatdagi puch xayol. haqiqat shuki, sigareta sizga hech narsa bermaydi, aksincha, sog‘ligingizdan mahrum qiladi. Ha, nikotin kuchli ta’sirga ega giyohvand modda, lekin unga hech qachon birdaniga o‘lib qolgudek darajada bog‘lanib qolmaysiz. Vujudni nikotindan tamomila xoli qilish uchun uch hafta kerak bo‘ladi, bu paytdagi xumor qiynog‘i shunchalik bilinar-bilinmaski, aksar chekuvchilar shunaqa narsa borligini umr bo‘yi his qilishmagan. Deyarli barcha chekuvchilar tunni nikotinsiz o‘tkazishadi, hech qanday xumor ularni bezovta qilmaydi. Kun boshlanib, birinchi sigaretani chekishdan avval ko‘pchilik nonushta qiladi, ishga boradi, xullas, o‘n soat chekmasligi mumkin. Shuncha payt chekmasligini o‘ylab, ular sochini yulishga tushmaydi-ku. Hozirgi kunda ko‘pgina kashandalar yangi mashina sotib olib, uning salonida aslo chekmaydi. Ko‘pchilik teatr, supermarket, ibodatxonalarga boradi va u yerlarda chekish mumkin emasligidan tashvishlanmaydi. Metro vagonida chekaman, deb janjal qilgan odamni hech ko‘rganmisiz? Kimdir chekishdan to‘xtatishga urinsa, kashandalar hatto xursand ham bo‘lishadi. Demak, sigaretasiz soatlab, kunlar, oylab va yillab, qo‘yingki, bir umr yashash mumkin ekan-da. Afsuski, nikotinning organizmdan butkul chiqib ketishi qiyin. Yaqin orada kimdir chekayotgan bo‘lsa, nikotin havoda suzib yuribdi va hatto chekmaydiganlar ham undan “bebahra” qolishmaydi. Lekin organizmimiz mo‘’jizaviy moslama, agar biror tuzalmaydigan kasallikka chalinmagan bo‘lsangiz, u o‘zini qayta tiklash uchun kattagina kuch topa oladi. Agar hozirning o‘zidayoq chekishni tashlasangiz, vujudingiz bir necha haftaning ichida o‘zini o‘zi tiklaydi, go‘yo hech qachon og‘ziga sigareta olmagan odamdek bo‘lib qolasiz. Unutmang, chekishni tashlashning kechi bo‘lmaydi. Men yoshi oltmishdan oshgan ko‘plab kishilarga, yetmish-saksonni qoralarga bir necha qariyalarga chekishni tashlashga yordam berganman. Bir kuni 99 yoshli kampirsho 66 yoshli o‘g‘li bilan keldi. “Chekishni nima uchun tashlamoqchisiz?” degan savolimga “O‘g‘limga o‘rnak bo‘lmoqchiman”, deb javob berdi. Oradan olti oy o‘tgach, u bir necha yilga yoshargani haqida yozdi. Men ham – kuniga yuzta sigareta chekadigan ashaddiy kashanda chekishni tashlaganimda o‘zimni g‘oyat baxtiyor his qilganman. Chekishni tashlab, kasal bo‘lib ham qolmadim, xumor tutib, azoblanmadim ham.

© Allen Karr. “Chekishni tashlashning osongina yo‘li” kitobi. Tib.uz