Qandli diabet (saxar) kasalligi - yashirin belgilari, turlari va davolash usullari

Qandli diabet yoki qand kasalligi — bu moddalar almashinuvi buzilishi holati boʻlib, qonda qand miqdorining oʻzgarishi bilan kechadi.

Insulin gormoni qondagi qandni tegishlicha, energiya sifatida ishlatish yoki zaxira sifatida toʻplash uchun xizmat qiladi. Qandi diabet kasalligida esa, xuddi oʻsha insulin gormonini organizm yetarlicha ishlab chiqara olmaydi yoki undan samarali foydalanolmaydi. Natijada, qonda qandning miqdori normadan koʻpayib,  koʻz, buyrak, nerv va boshqa muhim aʼzolarda turli patologik holatlar yuz beradi.

Qandli diabet turlari

1-tip

1-tip diabetga chalingan odamlarda turli sabablarga koʻra, oshqozon osti bezidagi insulin ishlab chiqaradigan hujayralari insulin ishlab chiqarmaydi.

Insulin organizmda yetishmasligi sababli glyukozani qayta ishlay olmaydi. Natijada ovqatingiz tarkibidagi glyukoza hujayralarga kirib borolmaydi. Bu qonda glyukoza miqdori oshishiga olib keladi. Qonda shakarning yuqori darajasi esa, qisqa va uzoq muddatli muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.

2-tip

2-tip qandli diabet kasalligida organizmdagi tegishli hujayralarning insulinga nisbatan sezgirligi kamayib, yetarli miqdorda insulin ishlab chiqarilgan taqdirda ham qondagi glyukozani hujayralarga kiritishda muammo yuz beradi. Oqibatda, qon tarkibida qandning miqdori koʻp boʻlib qolaveradi. Bu esa, organizmda turli muammolarga ilk debocha boʻladi.

Kasallikka ushbu davrda eʼtiborsizlik qilinsa, keyingi bosqichlarida organizmda yetarlicha insulin ishlab chiqarmasligi ham mumkin. Nazorat qilinmagan 2-tip qandli diabet qonda glyukoza miqdorining yuqori darajada saqlanishiga olib keladi. 

Qandli diabet belgilari

Quyida 1-tip qandli diabetning alomatlari keltirilgan:

• Tez och qolish;
• Tez chanqash;
• Koʻrish yomonlashishi;
• Charchash;
• Tez-tez siyish;
• Qisqa vaqt ichida keskin vazn yoʻqotish.

Shuningdek, diabetning asoratlari boʻlgan bemorlarda ketoatsidoz rivojlanishi mumkin. Ushbu holatning belgilari quyidagilarni oʻz ichiga oladi.

• Nafas olish tezlashishi;
• Teri va ogʻiz qurishi;
• Qizargan yuz;
• Ogʻizdan yomon hid kelishi;
• Koʻngil aynishi;
• Qusish yoki oshqozon ogʻrigʻi.

Agar sizda diabetning bir yoki bir nechta alomatlari boʻlsa, shifokorga tashrif buyurishingiz kerak. Ammo sizda ketoatsidoz belgilari boʻlsa, darhol tibbiy yordamga murojaat qilishingiz shart. Ketoatsidoz — bu shoshilinch tibbiy yordam shart boʻlgan holatdir.

2-tip diabet organizmda asta-sekin rivojlanadi. Shunga muvofiq ilk simptomlar ham bilinar-bilinmas, yashirin holatda boʻlishi mumkin. 2-tip qandli diabet quyidagi belgilar bilan namoyon boʻladi:

• Doimiy ochlik hissi;
• Energiya yetishmasligi;
• Doimiy charchoq hissi;
• Ozish;
• Tez chanqash;
• Tez-tez siyish;
• Ogʻiz qurishi;
• Teri qichishishi;
• Koʻrishning xiralashishi.

Kasallik rivojlangan sari alomatlar yana-da kuchayib, hayot uchun xavfli belgilar ham kuzatilishi mumkin.

Agar qonda glyukoza miqdori uzoq vaqt davomida yuqori boʻlsa, bemorlarda quyidagi belgilar kuzatilishi mumkin:

• Jarohat yoki yaralarning sekin bitishi;
• Teridagi toʻq rangli dogʻlar;
• Oyoq ogʻrigʻi.

Agar oʻzingizda ushbu yashirin alomatlarning yoki yaqqon belgilarning  ikki yoki undan koʻprogʻini sezsangiz, shifokorga murojaat qiling. Qandli diabetning ushbu tipini nazoratsiz qoldirish hayot uchun xavfli holatlarni yuzaga keltirib chiqaradi.

Qandli diabet sabablari

Qand kasalligining kelib chiqish sabablari tiplariga koʻra, turlicha boʻladi. 1-tip qand kasalligi qanday kelib chiqishi haqida aniq maʼlumotlar hozircha yoʻq. Lekin, bunga organizmda yuz bergan autoimmun reaksiya sabab boʻlishi mumkin, degan fikrlar mavjud. Insonning immun tizimi oshqozon osti bezidagi insulin ishlab chiqaruvchi, beta hujayralarga hujum qilishi natijasida, uni ishdan chiqaradi va ushbu hujayralar asosiy vazifasini bajara olishmaydi.

Ikkinchi tip qandli diabet kelib chiqishida, genetik va hayot tarzi muhim faktor sifatida baholanadi. Notoʻgʻri ovqatlanish, kamharakatlik, semizlik, oilada qandli diabet bilan kasallanganlarning boʻlishi hujayralarning insulinga boʻlgan turgʻunligiga taʼsir etishi mumkin. Natijada, qonda qandning miqdori sezilarli oshishi kuzatiladi.

Qandli diabet kasalligida toʻgʻri ovqatlanish qoidalari, ovqatlanishni nazorat qilib borish haqida ushbu qoʻllanmamiz orqali batafsil maʼlumot oling: Qandli diabet taomnomasi - jadvallar, tavsiyalar va ovqatlanish tartibi

Erkaklarda qandli diabet alomatlari

Qandli diabet bilan kasallangan erkaklarda umumiy belgilardan tashqari, jinsiy quvvatning sustligi, erektil disfunksiya, umumiy mushak kuchining kam boʻlishi kabi alomatlar ham xos.

Ayollarda qandli diabet alomatlari

Qandli diabetga chalingan ayollarda yuqorida taʼkidlangan umumiy simptomlardan tashqari, terining quruq boʻlib, qichishi kabi belgilari kuzatilishi hamda siydik yoʻllari infeksiyalari, zamburugʻ kasalliklari tez-tez takrorlanib turishi mumkin.

Qand kasalligi xavf omillari

Qandli diabet rivojlanish xavf omillari diabet turiga bogʻliq.

1-tip qandli diabet uchun xavf omillari

1-toifa diabetning aniq sababi nomaʼlum boʻlsa-da, rivojlanish xavfini oshirishi mumkin boʻlgan omillarga quyidagilar kiradi:

• Oila tarixi. Agar ota-onangiz yoki qarindoshlaringiz 1-toifa diabetga chalingan boʻlsa, kasallik rivojlanish xavfi oshadi.
• Atrof-muhit omillari. Virusli kasalliklarga tez-tez chalinish kabi holatlar, 1-toifa diabet rivojlanish xavfini oshirishi mumkin.
• Zararli immunitet hujayralarining mavjudligi. Baʼzida 1-toifa diabetga chalingan odamlarning oila aʼzolari qandli diabetning autoantikorlari borligi tekshiriladi. Agar sizda ushbu antikorlar mavjud boʻlsa, sizda 1-toifa diabet rivojlanish xavfi ortadi. Ammo bu autoantikorlarga ega boʻlganlarning hammasida ham diabet rivojlanmaydi.

2-tip diabet uchun xavf omillari

• Semizlik. Organizmda yogʻ toʻqimalari qancha koʻp boʻlsa, hujayralaringiz insulinga shunchalik chidamli boʻladi. Bu esa, xavf!
• Faollik. Qanchalik kam faol boʻlsangiz, xavfingiz shunchalik katta boʻladi. Jismoniy faollik sizning vazningizni boshqarishda yordam beradi, glyukozani energiya sifatida sarflaydi va hujayralarni insulinga nisbatan sezgir qiladi.
• Oila tarixi. Agar ota-onangiz yoki qarindoshlaringiz qandli diabetga chalingan boʻlsa, kasallik xavfi oshadi.
• Yoshi. Yosh oshgan sari kasallik rivojlanish xavfi oshadi. Buning sababi, inson yoshi oshgan sari kamroq jismoniy mashqlar qilishga, ogʻirlikni oshirishiga moyil boʻladi. Afsuski, oxirgi vaqtlarda bolalar, oʻspirinlar va oʻrta yoshlilar orasida ham diabetning ikkinchi turi koʻpaymoqda.
• Homiladorlik diabeti. Agar siz homilador boʻlganingizda homiladorlik qandli diabetga chalingan boʻlsangiz, sizda 2-toifa diabet rivojlanish xavfi ortadi.
• Yuqori qon bosimi. 140/90 millimetr simob (mm simob ustuni) dan yuqori qon bosimiga ega boʻlish ikkinchi darajali diabet xavfi bilan bogʻliq. Va kasallik rivojlanish xavfini oshiradi. 
• Anormal xolesterin va triglitserid darajasi. Agar sizda yuqori zichlikdagi lipoproteinlar miqdori past boʻlsa, sizda 2-toifa qandli diabet xavfi yuqori. 

Qand kasalligini aniqlash

Kasallik belgilari sezilsa, albatta, qand kasalligi mavjudligini yoki mavjud emasligini aniqlash kerak. Buning uchun bir nechta laboratoriya va instrumental tekshiruvlar oʻtkazilishi kerak.

• Qonda glyukoza miqdorini aniqlash. 8 soatlik ochlikdan soʻng, och holatda glyukozaning qon plazmasidagi miqdori tekshiriladi. 
• Glyukozaga sezuvchanlik sinovi. Och holatda va ovqatdan keyin ikki soat oʻtib qondagi glyukoza miqdorini oʻzaro solishtiriladi.
• Glikemik kuzatuv. Kun davomida qondagi qand miqdorini bir necha bor tahlil qilish. Davolash samarasini oʻrganish uchun qoʻllaniladi.
• Siydikda glyukoza, oqsil, oq qon hujayralari mavjudligi tekshiriladi.
• Siydikda atseton mavjudligini tekshiriladi.
• Qonda glikolizlangan gemoglobin miqdorini aniqlanadi.
• Qonning biokimyoviy tahlili.

Qandli diabet bilan kasallangan barcha bemorlar quyidagi mutaxassislar koʻrigidan oʻtishlari shart:

• Endokrinolog;
• Kardiolog;
• Nevrolog;
• Oftalmolog;
• Jarroh.

Kasallik asoratlari

Qandli diabetning asoratlari organizmda asta-sekin rivojlanadi. Bemor qonda qand miqdorini nazorat qilmasa, kasallikka jiddiy ahamiyat bermasa, jiddiy asoratlar rivojlanish xavfi yuqori boʻladi. Oxir-oqibat diabetning asoratlari hayot sifatining yomonlashishiga, hattoki nogironlikka olib kelishi mumkin.  

Yurak-qon tomir kasalliklari. Qand kasalligi turli yurak-qon tomir muammolari, shu jumladan yurak ishemik kasalligi, yurak xuruji, ateroskleroz kasalligi xavfini keskin oshiradi. Agar bemor diabetga chalingan boʻlsa, uning yurak kasalliklari yoki insult bilan kasallanish ehtimoli yuqori.

Nervlar shikastlanishi (neyropatiya). Haddan tashqari yuqori qand mayda qon tomirlari (kapillyarlar) devoriga, ayniqsa oyoqlarni oziqlantiruvchi mayda qon tomirlari devorlariga zarar yetkazishi natijasida nerv hujayralarining oziqlanishida buzilish yuz beradi. Bu bora-bora bemor oyoq va qoʻllarining uch qismlarida turli bezovtaliklar, ogʻriqlar, achishish va sezgining pasayib ketishi bilan namoyon boʻladi. Va keyinchalik bu holat qoʻl va oyoqning pastki qismlaridan tashqari, yuqori qismlarda ham seziladi boshlaydi. 

Davo chorasi koʻrilmasa, zararlangan oyoq-qoʻllarda sezish toʻliq yoʻqolishi ham mumkin. Ovqat hazm qilish bilan bogʻliq boʻlgan nervlarning shikastlanishi esa, koʻngil aynish, qusish, diareya yoki ich qotishi bilan bogʻliq muammolarni keltirib chiqaradi. Erkaklar uchun bu erektil disfunksiyaga olib kelishi mumkin.

Buyrak shikastlanishi (nefropatiya). Buyraklar tarkibida qondagi chiqindilarni filtrlaydigan millionlab mayda tuzilmalar mavjud. Nazorat qilinmagan qandli diabet esa, bu nozik filtrlash tizimiga zarar yetkazishi mumkin. Qand kasalligi buyrak yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin, bu esa baʼzida bemordan dializ yoki buyrak transplantatsiyasini talab qiladi.

Koʻzning shikastlanishi (retinopatiya). Qandli diabet koʻz toʻr pardasining qon tomirlariga zarar yetkazishi (diabetik retinopatiya), bu esa bora-bora koʻrlikka olib kelishi mumkin. Qandli diabet, shuningdek, katarakta va glaukoma kabi boshqa jiddiy koʻrish kasalliklari xavfini ham oshiradi.

Oyoq shikastlanishi. Oyoqlarda qon tomir va nervlar zararlanishi oyoqning turli xil ikkilamchi asoratlar rivojlanish xavfini oshiradi. Vaqtida davolash oʻtkazilmasa, oxir-oqibat barmoq, tovon yoki oyoq amputatsiyasini talab qilishi mumkin.

Oyoqlarda yuz berishi mumkin boʻlgan xavflarni oldini olish boʻyicha tavsiyalarimizni “Qandli diabet kasalligida oyoqlar parvarishi” maqolasi orqali oʻqishingiz mumkin.

Teri kasalliklari. Qandli diabet terining normal tuzilishiga taʼsir etib, turli muammolarga, shu jumladan bakterial va zamburugʻ kasalliklariga  moyilligini oshiradi.

Qandli diabet davosi

1-tip diabet kasalligida, yuqorida taʼkidlanganidek, organizm oʻzi mustaqil insulin ishlab chiqara olmaydi. Shuning uchun qondagi qandni boshqarishda yordam berish uchun insulin qabul qilish kerak boʻladi. 

Insulin 1-toifa diabetni davolashning asosiy usuli hisoblanadi. Kiritilgan insulin tana ishlab chiqara olmaydigan gormon oʻrnini bosadi.
Boshqa qoʻshimcha davolash usullari, shuningdek, taomnoma asosida toʻgʻri ovqatlanish, belgilangan jismoniy mashqlarni bajarish 1-tip diabetning alomatlarini nazorat qilishda foyda beradi.

Insulinning eng koʻp ishlatiladigan toʻrt turi mavjud. Ular qanchalik tez ishlashni boshlashlari va ularning taʼsiri qancha davom etishi bilan farqlanadi:

• Tez taʼsir koʻrsatadigan insulin 15 daqiqada taʼsir eta boshlaydi va uning taʼsiri 3-4 soat davom etadi.
• Qisqa taʼsirli insulin 30 minut ichida taʼsir eta boshlaydi va 6 dan 8 soatgacha davom etadi.
• Oʻrta taʼsir etuvchi insulin 1 soatdan 2 soat ichida taʼsir eta boshlaydi va taʼsiri 12 dan 18 soatgacha davom etadi.
• Uzoq muddatli insulin inyeksiyadan bir necha soat oʻtgach taʼsir eta boshlaydi va  taʼsiri 24 soat yoki undan koʻp davom etadi.

Bemor qandli diabetning ikkinchi turini samarali boshqarishi mumkin. 2-toifa diabetni boshqarish uchun quyidagi tavsiyalarga amal qilish lozim:

• Ratsioningizga klechatkaga va sogʻlom uglevodlarga boy ovqatlarni qoʻshing . Meva, sabzavot va donli mahsulotlarni isteʼmol qilish qonda glyukoza miqdorini barqaror saqlashga yordam beradi.
• Faqat toʻyguncha ovqatlaning. Ortiqcha yemang!
• Oʻz vazningizni meʼyorda tuting. (Vaznni nazorat qilish boʻyicha tavsiyalarimizni saytimizning “Ozish” rukni orqali oʻqib boring.)
• Yuragingizni sogʻlom saqlashga yordam berish uchun har kuni taxminan yarim soatlik aerobik mashqlar qiling. Jismoniy mashqlar qon glyukozasini nazorat qilishga ham yordam beradi.

Glyukozani nazorat qilish uchun mashqlarni toʻgʻri bajarish ham muhim ahamiyatga ega. Chunki qoidalarga amal qilmaslik aks taʼsir etib, qonda qand miqdorining keskin oʻzgarishiga ham sabab boʻlishi mumkin. Qandli diabet kasalligida tavsiya etiladigan mashqlar va koʻrsatmalar bilan “Qandli diabetda davolovchi mashqlar” maqolamiz orqali maʼlumot oling.

Shifokoringiz qon shakarining juda yuqori yoki juda past boʻlgan dastlabki alomatlarini qanday aniqlashni va har bir vaziyatda nima qilish kerakligini tushuntiradi. Shuningdek, ular sizga qaysi ovqatlar foydali va qaysi ovqatlar foydali emasligini bilib olishga yordam beradi.

Ikkinchi turdagi diabetga chalinganlarning hammasi ham insulindan foydalanishlari shart emas.

Maqola toʻldirib borilmoqda...