Burun qonashi sabablari va uni to‘xtatish usullari

Epistaksis yoki burundan qon ketishi – ancha ko‘p uchraydigan, kattalarda ham bolalarda ham yuz beradigan hodisa. Unga sabab turli xil patologiya va kasalliklar bo‘lishi mumkin. Burun teshiklaridan qon oqishining har xil darajalari bor.

Burundan qon ketishi ikki guruhga bo‘linadi: oldingi va orqa. Uning asosida burunning qon bilan ta’minlanishi yotadi.

Burundan qon ketishi qanday sodir bo‘ladi?

Ko‘pchilik holatlarda qon ketishiga sabab Kisselbax qon tomir chigallari sabab bo‘ladi. Bunday qon ketish xavfli emas, o‘z-o‘zidan 3-5-7 daqiqada to‘xtaydi. Oldingi qon ketishlarning manbasi 90-95 % hollarda Kisselbax chigallari bo‘lib, ular burun shilliq qavati ostida joylashgan mayda vena va arteriolalar chigalidan tashkil topgan. Ular burun tog‘ayining oldingi qismini qon bilan ta’minlaydi. Ushbu sohadagi epistaksis holati unchalik katta xavf tug‘dirmaydi, chunki ketgan qon hajmi kam bo‘ladi. Burundan qon tomchilab yoki sizib oqishi mumkin. Normal qon ivishida qon o‘z-o‘zidan bir necha daqiqalarda to‘xtaydi.

[caption id="attachment_11085" align="aligncenter" width="500"] Giphy.com[/caption]

5-10 % hollarda qon ketishining orqa guruhida burunning yirik arteriyalaridan qon ketadi. Ular burun tog‘ayining orqa yoki o‘rta qismlarida bo‘ladi. Bu arteriyalardan qon ketish hajmi ko‘p bo‘lib, turli xildagi og‘ir asoratlarga sabab bo‘ladi, kam hollarda qon ketishidan inson o‘limi ham kuzatiladi. Qon to‘q qizil rangda bo‘lib, to‘xtamay oqib turaveradi. Bunday qon ketishi o‘z-o‘zidan to‘xtmaydi. Orqa epistaksisning yana bir ko‘rinishi qon faqatgina burundan emas, balki og‘izdan ham oqadi, qonli qayt qilishlar kuzatiladi. Bunda qon burundan og‘izga oqadi, uni yutib yuborish natijasida inson qayt qiladi. Og‘ir hollarda qon ko‘zdan, yosh chiqish kanallaridan ham oqadi. Bunda burundagi qon ko‘z yoshi kanali orqali yuqoriga ko‘tariladi.

Burundan qon ketish darajalari

Burundan oqayotgan qon hajmiga va miqdoriga qarab qon ketish darajalari farqlanadi:

Kam miqdordagi qon ketishi. Bir necha tomchidan bir necha millilitrgacha qon yo‘qotish. Bunday qon ketish hayot uchun xavf tug‘dirmaydi, hech qanday asoratlar qoldirmaydi. Faqatgina bolalarda qo‘rqib ketganligi sababli vahima qilish va hushdan ketish holatlari kuzatilishi mumkin.

Yengil darajada. Yo‘qotilgan qon hajmi 700 ml.dan oshmaydi, bu umumiy qon miqdorining 12 %iga teng bo‘ladi. Bunday qon yo‘qotish biroz bosh aylanishi, holsizlik, pulsning susayishi va ko‘z oldi qoralashishiga olib keladi. Shilliq qavatlar rangi biroz ochlashishiga ham olib kelishi mumkin.

O‘rta darajada. O‘rta darajada qon yo‘qotishda 1000 ml.dan 1400 ml gacha qon ketadi, bu katta odam umumiy qonining 20 % iga to‘g‘ri keladi. Bu holat yaqqol namoyon bo‘luvchi belgilar bilan yuzaga chiqadi: holsizlik, quloqlarda shovqinlar, bosh aylanishi, bosh og‘rig‘I, chanqash va xansirash.

Og‘ir darajada. Umumiy qon miqdorining 20 %idan ko‘p qon yo‘qotish. Massiv qon yo‘qotish gemorragik shokka olib keladi, arterial bosimning tushishi va pulsning oshishi, es-hushning yo‘qolishi, ichki organlarga qon yetib bormasligi kuzatiladi. Bu esa hayot uchun xavfli hisoblanadi.

Burun qonashi sabablari

Burun qonashiga olib keluvchi faktorlar ikkiga bo‘linadi: mahalliy (lokal) va umumiy (sistemali).

Mahalliy (lokal) faktorlar

• Burunning har xil shikastlanishlari. Burun shilliq qavatining mexanik shikastlanishi burundagi tuklarni ehtiyotsizlik bilan yulganda, burunni doimo qashlaganda, burunni qattiq qoqganda va shu kabilarda. Yosh bolalar yot jismlarni og‘iz va burunlariga solishni yaxshi ko‘rishadi va burun shilliq qavatini shikastlab qo‘yishadi.
• Barotravma (bosim natijasida shikastlanish). Barometrik bosimning tez o‘zgarishi natijasida burundan qon ketish. Ko‘pincha tog‘ga chiqqanda, suv tubiga sho‘ng‘iganda, samalyotda uchganda kuzatiladi.
• Shilliq qavatining to‘la qonligi, qon tomir devorining yupqalashidan qon ketish. Gripp, O‘RVI, allergik rinit yoki surunkali sinusitlarda yallig‘lanishga qarshi dori preparatlaridan, ayniqsa, steroid spreylardan foydalanilganda qon ketish kuzatiladi.
• Narkotik qabul qilganda. Burun orqali narkotik vositalarni qabul qilganda, ayniqsa kokain qabul qilinganda burun qonashi mumkin.
• Burunning anatomik deformatsiyasida. Teleangiyektaziya yoki burun tog‘ayini qiyshiqligini to‘girlashda, Rendyu-Osler kasalligida ham burundan qon ketadi.
• Burun bo‘shlig‘i yaxshi va yomon sifatli o‘smalarida. Onkologik kasalliklardan nazofarengial kartsinoma, yaxshi sifatli o‘sma – angioma yoki poliplar.
• Uzoq muddat qishning sovuq havosidan nafas olganda. Bunda havoning namlik darajasi ham rol o‘ynaydi.
• Issiq yoki quyosh urganda, issiq ob havo sharoitida burundan qon ketish kuzatiladi.
• Burun sohasida operativ muolaja o‘tkazilgandan keyin qon ketishlar.

[caption id="attachment_11084" align="aligncenter" width="654"] TheRedish.com[/caption]

Umumiy (sistemali) faktorlar

• Arterial gipertenziya;
• Allergiya;
• Qon tomirlar kasalliklari;
• Tug‘ma qon tomir patologiyalari;
• Qon kasalliklari (leykemiya, gemoblastoz, anemiya va boshqalar);
• Avitaminozlar, ayniqsa C va K vitamin yetishmovchiligida;
• Alkogolli ichimliklar ichganda qon tomirlar kengayadi, shu bilan birga burun qon tomirlari ham;
• Yurak kasalliklari, yurak yetishmovchiliklarida;
• Biriktiruvchi to‘qima patologiyalarida;
• Nosteroid yallig‘lanishga qarshi vositalarni noto‘g‘ri qo‘llash yoki ularning nojo‘ya ta’siri natijasida;
• Gemofiliya – qon ivish xususiyatining buzilishi;
• Gemorragik diatezlar;
• Buyraning og‘ir kasalliklari;
• Jismoniy zo‘riqish;
• Xavfli infeksion kasalliklar, OIV infeksiyasida;
• Homilador ayollar organizmi gormonal qayta qurilishida.

Burun qonaganda birinchi yordam ( Shifokorgacha bo‘lgan )

Burundan qon ketganda boshni ortga tashlash mumkin emas! Aksincha, boshni va tanani biroz oldinga egish, burunni siqish kerak. Burun sohasiga muz bosish zarur.

[caption id="attachment_11086" align="aligncenter" width="1024"] HealthPrep.com[/caption]

Burundan qon ketishi shifokor kelgunga qadar to‘xtatsa ham bo‘ladi, uning uchun quyidagi manipulyatsiyalarni qadamma qadam bajarish kerak:

Birinchi navbatda odamni o‘tqizish va boshini biroz oldinga egish kerak, shunda qon oqishini ta’minlaysiz. Agar bemor o‘tirishga holi bo‘lmasa, uni yotqizib boshini balandroq qilish va boshini yon tomonga qaratib qo‘yish zarur.

[box type="error" align="aligncenter" class="" width=""]Xalq orasida keng tarqalgan usul boshni ortga tashlash qat’iyan man qilinadi. Uning oqibatida qon oshqozonga ketib qolishi va inson qayt qilishi mumkin, eng xavflisi qon nafas yo‘llariga ketib qolib aspiratsiyaga olib keladi.[/box]

Toza havo kirishini ta’minlash zarur (oynani ochish, yoqa tugmalarini bo‘shatish).

Burun sohasiga muz solingan haltachalar qo‘yish, agar qon ketishi to‘xtamasa, yengilgina muz bilan burunni siqish (5-10 daqiqa davomida) kerak. Burunni qoqish mumkin emas. Og‘iz bo‘shlig‘iga tushgan qonni, shunchaki, tuflab tashlash lozim.

Agar yuqorida sanab o‘tilgan chora tadbirlar yordam bermasa paxta yoki steril bint bilan tomponada qilish mumkin. Bintni 1,5 % li vodorod peroksidi eritmasiga shimdirish yoki qon tomirni toraytiruvchi preparatlar Sanorinom, Naftizin, Tizin bilan ho‘llab, uni qon to‘xtagunga qadar burunga joylashtirib qo‘yish kerak.

Agar qon ketishi shilliq qavatlarning qurishi bilan kechayotgan bo‘lsa, tamponni vazilin bilan shimdirish kerak. Shilliq qavat yumshashi qon ketishini to‘xtatadi.

Agar burundan qon ketishi issiq urishi bilan boshlangan bo‘lsa, bemorni salqin xonaga, shamol aylanishi yaxshi bo‘lgan joyga o‘tqizib, peshona, yuz sohalariga namlangan sochiqchalar qo‘yish, burunga esa muz bosish zarur.

Burunning shikastlanishidan anatomik tuzilishi buzilishi natijasida ko‘p qon yo‘qotganda, o‘zingiz to‘xtatishga harakat qilishingizga qaramay qon oqishda davom etaversa, zudlik bilan shifokorga murojaat qilish kerak. Burun sohasiga esa vaqtinchalik muz qo‘yish lozim.

Burun qonaganda maxsus tibbiy yordam (Shifokor tomonidan)

Burun tamponadasi – qon ketishini burun bo‘shlig‘iga tampon joylashtirib to‘xtatish. Tamponga qon oqishini to‘xtatuvchi tromboplastin va trombin shimdiriladi. Vaziyatga qarab shifokor tamponni oldingi tamponada – burun teshigidan, yoki orqa tomponada halqum tomondan joylashtiradi.

Qon tomirlarni burishtirish (kuydirish). Burishtiruvchi vositalar sifatida sut, uchxlorsirka kislota yoki xrom kislotasidan foydalanish mumkin. Bundan tashqari rux tuzlari, tannin, azot kislotali kumush ham ishlatiladi.

Zamonaviy samarali usullardan biri – bu ultratovushli dezintegratsiyadir (ultratovush to‘lqinlari yordamida burun tog‘aylarini qon tomir bilan ta’minanishini to‘xtatib qo‘yish), lazeroterapiya (lazer bilan kuydirish), suyuq azot bilan to‘xtatish (sovuq harorat bergani uchun), elektrokoagulyatsiya (maxsus elektr toki bilan kuydirish).

Ko‘p marotaba takrorlanuvchi, ko‘p hajmda burundan qon ketishlarda operativ muolaja o‘tkaziladi. Bunda qon olib keluvchi katta arteriyalarni bog‘lash, suyak usti pardadan ajratish bilan qon bilan ta’minlanishini yo‘qotish bajariladi.

Shuni bilish kerakki, burundan qon ketish har doim ham xavfsiz bo‘lavermaydi, qandaydir jiddiy kasallik belgisi bo‘lib kelishi ham mumkin. Agar qon ketish kuchli va uzoq muddat to‘xtamasa, ko‘p takrorlansa, umumiy ahvolni yomonlashtirsa shifokor huzuriga borish kerak bo‘ladi. Shifokor bemorni obdon tekshirib epistaksis sababini aniqlaydi va davo rejasini tuzib beradi.