Sizning vujudingizda yangi inson shakllanmoqda. Yodingizda boʻlsin toʻqqiz oy mobaynida tanangizda qiziqarli oʻzgarishlar sodir boʻladi. Siz farzand koʻrishga va ona boʻlishga tayyorlanmoqdasiz. Shunday ekan, qandli diabet bilan hayot tarzini olib borayotgan homilador ayol homiladorlikda qandli diabet (Gestatsion diabet) qanday kechishi, uning oʻziga xos jihatlari haqida bilishi va oʻrganishi lozim.
Homiladorlikning birinchi sakkiz haftasi homila rivojlanishining eng muhim davri hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda oʻzingizning fiziologik va ruhiy holatingizga alohida ahamiyat berishingiz, homiladorlikning har bir bosqichida ham muhimdir.
Bu masʼuliyatni amalga oshirishda siz shifokoringizning uzluksiz nazoratida boʻlib, u tavsiya qilgan tahlillarni muntazam ravishda bajarib, har oyda bir marta, oxirgi uch oyning har ikki haftasida, oxirgi oyda esa har haftada analiz topshirib turishingiz kerak boʻladi.
Homiladorlik davri qisqacha tasnifi
Odatda homiladorlik 40 hafta yoki 9 jarida oyi davom etadi. Homiladorlik davri gestatsion davr deb ataladi. Har uchta uch oylik – trimestr deb ataladi. Birinchi uch oylik – birinchi trimestr, ikkinchi uch oylik – ikkinchi trimestr va oxirgi uch oylik uchinchi trimestr deyiladi. Har bir davrda homila bachadonda tashqi hayotga tayyorlanib boradi. Asosiy mavzuga kirishishdan oldin har bir trimestrga xos o‘zgarishlar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishingiz uchun quyida har bir trimestrning qisqacha tasnifini keltiramiz.
Birinchi trimestr
Homiladorlikning dastlabki uch oyida farzandingizning asosiy tana a’zolari (yuragi – u qon aylantirishni boshlaydi, oshqozon tizimi, umurtqa pog‘onasi) va tizimlari shakllanadi. Yo‘ldosh – himoya va ozuqa a’zosi hisoblanib rivojlana boshlaydi va filtr vazifasini bajarib, homilani kerakli ozuqa bilan ta’minlaydi, keraksizlariga esa to‘siq bo‘ladi.
Sakkizinchi haftasida homilada ko‘z (faqat hali yumuq holda), lab, til, qo‘llar (tirsak, bilak), oyoqlar (tizza, to‘piq) rivojlana boshlaydi. To‘qqizinchi haftasigacha tug‘ilajak bola embrion, keyin esa homila deb ataladi. Birinchi trimestr oxirida homilaning uzunligi 7,5 smga, og‘irligi esa 29,0 grammga teng bo‘ladi.
Buyrak, tishlar o‘rni, panjalarda tirnoqlar umuman, asosiy a’zolar va tizimlar shakllanadi. Suyak va mushaklar ham rivojlanib boradi. Boshda soch va kipriklar o‘sa boshlaydi. Sizda esa shu davrda tez-tez toliqish seziladi.
Ikkinchi trimestr
Bu davrda homilaning o‘sishi va rivojlanishi davom etib, uning vazni 200,01 grammga, buyi 17,0-18,0 smga teng bo‘lishi mumkin. Homilaning yurak urishi yana ham sezilarli darajada bo‘lib, shifokor stetoskop yordamida eshitib ko‘rishi mumkin bo‘ladi. Bu paytda homiladorlik gormonlari ishlay boshlaydi.
Ko‘kragingiz kattalashib, og‘riq sezadigan bo‘lib qolishi mumkin. Uning uchi atrofidagi teri to‘q tusga kiradi. Bachadon o‘sib, siydik pufagini siqadi. Shuning uchun peshob haydash tezlashadi. Milklar qizarishi va qonashi mumkin. Shu sababli og‘iz bo‘shlig‘ini, tishlarni toza saqlash kerak. Ikkinchi trimestr oxirida (6 oylik) homila vazni 715 grammga va bo‘yi 27,5-35 smgacha ortadi.
Homila qovoqlari ochiladi, kipriklari o‘sadi, tirnoqlar barmoqlarning oxirigacha o‘sadi. Umuman, homilaning hayotiy zarur tizimlari rivojlanib, takomillashadi, qorningiz ham ko‘rinib qoladi. Homila o‘sgan sari qomatingiz o‘zgarib boradi. Me’da buzilishi, jig‘ildon qaynashi bezovta qilishi mumkin.
Uchinchi trimestr
Homilaning barcha hayotiy zarur a’zolari va tizimlari shakllanib bo‘ladi. Bosh suyak yumshoq va egiluvchan bo‘ladi. O‘sish tezlashadi. Yettinchi oy oxirida homila vazni 1022-1227 grammgacha, bo‘yi 35-42,5 smga teng bo‘ladi. Bu trimestr mobaynida bola tug‘ilishga tayyor bo‘lib, uning vazni 2965-3067,54 grammgacha, bo‘yi 50 smga teng bo‘lishi kuzatiladi.
Gestatsion diabet nazorati va sog‘lom bola
Homiladorlik muddatining har bir bosqichi homila shakllanishida juda muhimdir. Bunga erishish uchun esa homiladorlik rejalashtirilgan va puxta oʻylangan boʻlishi kerak. Qandli diabet kasalligi bor bemorlarga qoʻyilgan asosiy talab – kasallik nafaqat homiladorlik davrida, balki undan 3-6 oy avval kompensatsiyalashgan boʻlishi kerak.
Homiladorlikning birinchi 8-10 haftalarida qondagi glyukoza (qand) miqdorining baland boʻlishi boʻlgʻusi chaqaloqning rivojlanishdagi tugʻma nuqsonlar bilan tugʻilishining asosiy sababi boʻlishi mumkin.
Ona qonidan homila qoniga insulin, glyukagon oʻtmaydi, glyukoza, keton tanachalari esa bemalol oʻtadi. Ona qonida shakar miqdori yuqori boʻlganda u yoʻldosh orqali homila qoniga oʻtib, homiladorlikning 12 haftalaridan insulin ishlab chiqarish faoliyatini boshlagan homila meʼda osti bezining beta hujayralarini zoʻriqib ishlashga majbur etadi. Bu esa homila qonida insulinning yana-da koʻpayishiga olib keladi va homila vazni meʼyoridan ortiqchaligiga sabab boʻladi. Bu holat makrosomiya deb ataladi.
Homila meʼda osti bezining zoʻriqib ishlashi oqibatida koʻp miqdorda ishlanib chiqilgan insulin yangi tugʻilgan chaqaloqda uchraydigan gipoglikemiyaga (yaʼni qonda qand miqdori keskin pasayishiga) olib keladi.
Bu holat titroq, tirishish, sababsiz bezovtalanish kabi belgilar bilan kechib, oʻz vaqtida aniqlanib, choralar koʻrilmasa fojiali oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday hollarda chaqaloqqa yordam kerak boʻladi (vena orqali glyukoza dorisi yuboriladi), bir necha kun mobaynida yangi tugʻilgan chaqaloqning qonida qand miqdorining nazorati olib boriladi.
Bundan tashqari, qandli diabetga chalingan onalardan tugʻilgan chaqaloqlarda bilirubinning koʻpayish hollari (giperbilirubinemiya) uchrab turadi.
Yangi tugʻilgan chaqaloqning 60 foizida uchinchi-beshinchi kunlari terisi sargʻishroq tusga kiradi. Fiziologik sariqlikning bu koʻrinishi normal hol hisoblanadi.
Bolaga bachadon ichida boʻlgan davrida uni tugʻilganidan keyingi davriga nisbatan koʻproq miqdorda qizil qon hujayralari kerak boʻladi. Ortib qolgan qon hujayralari parchalanganda ular bilirubin deb nomlanuvchi sariq modda ishlab chiqaradi. Chaqaloq jigari ishlab chiqilgan bilirubinni tez chiqarib tashlash darajasida rivojlanmaganligi sababli uning terisi sariq tusga kiradi. Odatda, bu hol 10 kungina davom etadi.
Teri sariq tusga kirishi koʻpchilik chaqaloqlarga xos boʻlsada, qandli diabet kasalligi bor ayollardan tugʻilgan chaqaloqlarda uzoqroq davom etishi kuzatiladi. Natijada, bilirubin miya va nervlarni zaharlaydi. Bunday vaziyatda baʼzi bir davolash turlarini qoʻllashga toʻgʻri keladi (maxsus nur yordamida), juda kam holatda qon quyish zarurati tugʻiladi.
Qandli diabetga chalingan onalardan tugʻilgan chaqaloqlarda yana bir muammo, yaʼni qonda kalsiy miqdori kamayib ketishi (gipokalsiyemiya) ham uchrab turadi.
Homiladorlikda qandli diabet xavf omillari
Qandli diabetli bemorlarda homiladorlikning eng ogʻir asoratlaridan biri – homilaning ona qornida nobud boʻlishidir. Homilaning halok boʻlishiga koʻpincha gipoglikemiya, onadagi ketoatsidoz, homilada insulinning ortiqchaligi oqibatida yoʻldosh qon tomirlarining diabet taʼsirida oʻzgarishlari natijasida yoʻldosh gormonlarining yetishmovchiligi sabab boʻladi.
Qandli diabeti bor onalardan yangi tugʻilgan chaqaloqlar oʻlimining sabablaridan yana biri homiladorlik davrida oʻpka taraqqiyotining orqada qolganligi natijasida vujudga kelgan nafas olishdagi oʻzgarishlardir. Oʻpka rivojlanib yetilmaganligi sababli vujudga keladigan oʻtkir nafas yetishmovchiligi xavfi moʻljaldan avvalroq tugʻishda hamda noilojlikdan tugʻruqni sunʼiy yoʻl bilan homiladorlikning 35-haftasigacha amalga oshirish natijasida tugʻilgan chaqaloqlarda katta boʻladi.
Ammo, homilador ayollar oʻz vaqtida tugʻganlarida ham ularda qandli diabet boʻlsa, oʻpka alveolasining rivojlanmasligi natijasida vujudga kelgan nafas olish yetishmovchiligi ancha koʻp uchraydi.
Homiladorlikda qandli diabet kechishi
Homiladorlikda qandli diabet (Gestatsion diabet) bilan ogʻrigan bemorlarning salomatligi toʻgʻridan-toʻgʻri kasallikning nazorat darajasiga bogʻliqdir.
Qandli diabetli ayollardan tugʻilgan bolaning salomatligi esa, onaning sogʻlomlik darajasiga bevosita aloqador. Shu sababli qandli diabetning puxta nazorati sogʻlom bola tugʻilishi garovidir.
Buning uchun ayolda homilador boʻlishdan 2-3 oy avval qandli diabet yaxshi kompensatsiyalanishi va bu holat butun homiladorlik davomida saqlanib qolinishi kerak. Bunga sabab, bola shunchalik tez rivojlanadiki, ayol esa hali homiladorlikdan bexabar boʻlishi mumkin.
Bu esa bola uchun juda xavfli, chunki homiladorlikning birinchi 8-10 haftalarida qondagi qand miqdorining baland boʻlishi boʻlgʻusi chaqaloq tugʻma nuqsonlar bilan tugʻilishining asosiy sababi boʻlishi mumkin.
Homiladorlik davrida sizda koʻp oʻzgarishlar boʻlishi mumkin, bunda nafaqat tashqi koʻrinishingiz, balki diabet nazoratining oʻzgarishi ham sodir boʻladi.
Sizda insulin miqdori va ukollarning soni, parhez, jismoniy harakatlarning rejalari ham oʻzgarishi mumkin. Shu bilan birga kun davomida bir necha marta qonda qand miqdorini ham aniqlashga toʻgʻri keladi. Har bir trimestrda insulinga ehtiyoj oʻzgacha boʻladi; birinchi trimestrda insulin miqdori pasayadi, 2-3- trimestrda esa aksincha koʻpayishi mumkin.
Ushbu oʻzgarishlarni oʻz vaqtida amalga oshirish natijasida homiladorlik koʻngildagidek yakunlanishi mumkin.
Qandli diabet kasalligi turlari, kechishi, sabablari haqida ushbu maqola orqali batafsil maʼlumot oling: Qandli diabet kasalligi — belgilari, turlari, sabablari va davolash usullari
Insulin va gestatsion diabet
Qandli diabet insulin yetishmovchiligi oqibatida yuzaga keladigan xastalikdir. Insulin – yuqori darajada faol boʻlgan kimyoviy modda (gormon) boʻlib, u oshqozon osti bezining alohida hujayralarida ishlab chiqiladi.
Inson yashash uchun energiya bilan taʼminlanishi zarur. Energiyani esa odam tanovul qiladigan oziq-ovqat mahsulotlardan oladi. Oziq-ovqat mahsulotlari asosan uch xil modda: oqsil, yogʻ, uglevodlardan iborat.
Oqsil tana uchun qurilish materiali hisoblanadi, yogʻ va uglevodlar – quvvat manbasidir. Glyukozaning asosiy manbasi – uglevodlar. Uglevodlarning katta qismi ichakdan qonga glyukoza tarzida soʻriladi. Glyukoza samarali qayta ishlanib, quvvatga aylanishi uchun insulin mavjud boʻlishi zarur.
Glyukoza insulin yordamida hujayralarga kirib, tanani energiya bilan taʼminlaydi. Insulin yetishmovchiligi oqibatida glyukoza hujayraga kira olmaydi va uning qondagi miqdori ortadi.
Qandli diabet kasalligining 1-turida insulin yetishmovchiligini bartaraf qilish uchun insulin kiritish bilan toʻldiriladi. Insulin har kuni teri ostiga yuborilib turilishi shart. U faqat ukol orqali qilinadi, bunga sabab agar oshqozon orqali xab dori shaklida qabul qilinsa u parchalanib ketib, oʻz taʼsirini koʻrsata olmaydi.
Insulin turlari va yuborish tizimi ayol organizmining ayrim xususiyatlariga bogʻliqdir.
Sogʻlom kishilarda nahorda qon tarkibida glyukoza – 5,5 mmol/l (100 mg foiz)dan, ovqatlangandan soʻng 2 soat oʻtgach 7,8 mmol/l (140 mg foiz)dan ortmaydi. Ayni shu koʻrsatgichlarga erishish homiladorlik davri davolanishidagi asosiy maqsaddir.
Bunga shifokor bilan hamkorlikda erishish mumkin. Shuni esda tutish kerakki, nonushtadan oldin yuborilgan insulindan keyin ovqat isteʼmol qilinmasa, qonda shakar miqdori meʼyoridan ham pasayib ketishiga olib keladi.
Tanaga kiritilgan insulin bemorning qachon va qancha ovqat yeyishini “bilmaydi”. Shuning uchun ham bemor insulin moddasining taʼsiri, uning ovqatlanishga muvofiq boʻlishi toʻgʻrisida oʻzi qaygʻurishi lozim.
Insulin turlari va ta’siri
Koʻpchilik har xil insulinni koʻrganlarida sarosimaga tushadilar va ularning farqlari toʻgʻrisida soʻraydilar. Birinchi marta tabiiy insulin 1921-yilda olingan. Koʻp yillardan buyon insulin qoramol hamda choʻchqaning oshqozon osti bezlaridan olinmoqda, shunga mos ravishda ular qoramol va choʻchqa insulini deb aytiladi. Choʻchqa insulinining molekulasi inson insulini molekulasidan faqat birgina aminokislotasi bilan farq qiladi va qandga xuddi inson insulini kabi taʼsir koʻrsatadi.
“Inson” insulini atamasi insulinning tuzilishi faqat odam tomonidan ishlab chiqariladigan insulin tuzilishiga mos kelishini bildiradi. U DNK-rekombinant texnologiya yoʻli bilan olinadi.
Fabrikada tayyorlangan insulin dorilarida farqlar mavjud. Bu farqlar insulinning teri osti hujayralaridan qonga soʻrilishi tezligida hamda butun insulin soʻriladigan vaqtdadir. Mana shu ikki xususiyatni “insulin taʼsir kuchining boshlanishi” va “taʼsir kuchining davomiyligi” deb aytiladi. Ular oraligʻida esa “eng yuqori faollik davri” – taʼsirning choʻqqisi yotadi. Insulin dorilarining bir necha asosiy turlari mavjud, ulardan biri tiniq insulin eritmasidir. Uning taʼsiri tez bilinadi va taʼsir faoliyati ham uzoq emas.
Dorilarning bu turi qisqa vaqt taʼsir etish kuchiga ega boʻlgan insulin (Aktrapid, Xumulin, Regular, Insuman rapid va boshqalar) qonga soʻrilishining va tana tarkibiga yuborilgach 1/2 soatdan keyin taʼsir qila boshlaydi. Biroq, ayrim oziq-ovqat moddalari, shu jumladan, qand ichakdan qonga yana-da tezroq shimiladi, shuning uchun ham insulin ovqatdan 1/2 soat oldin qabul qilinishi kerak.
Soʻnggi yillarda oʻta qisqa taʼsir qiluvchi insulin analoglari ishlab chiqilgan boʻlib (Xumalog, Novorapid), ularning taʼsiri inyeksiyalangandan 10-15 daqiqa oʻtib boshlanadi va shu sababli ularni ovqat isteʼmolidan avval va hattoki ovqatlanib boʻlib ham inyeksiyalansa boʻladi. Bu preparatlar taʼsir davomligini uzaytirish maqsadida ularga sekinlashtiruvchi moddalar qoʻshiladi. Insulin va va uning soʻrilishini sekinlashtiruvchi modda qoʻshilmasi odatda, kristallar hosil qiladi.
Kaloriyaga ehtiyoj homiladorlikda qandli diabet holatida oʻzgaradimi?
Inson yashashi, harakatda boʻlishi va mehnat qilishi uchun energiya sarflaydi. U bunday energiya bilan taʼminlanish uchun ovqat isteʼmol qiladi.
Energiya moddalar almashinuvi jarayonida hosil boʻladi. Uglevodlar (qand) va yogʻlar esa, energiyaning asosiy manbayi hisoblanadi.
Homiladorlikda qandli diabet kasalligi bor ayollarga tarkibida oson oʻzlashtiriladigan uglevodlari boʻlmagan parhez buyuriladi. Bu parhezning quvvati homilador ayolning mavjud vazniga 30-35 kkal/kg hisoblanadi.
Parhez ovqatlar tarkibidagi oqsil miqdori 2 g/kg.ga koʻtariladi va oʻrta hisobda sutkasiga 100-120 g.ni tashkil etadi: yogʻlar miqdori 1 g/kg.ni tashkil etib, oʻrta hisobda sutkasiga 50-70 g.ga teng boʻladi.
Quvvatiga boʻlgan talabning qolgan qismi (50-60 foiz) murakkab uglevodlarga boy mahsulotlar hisobiga qoplanadi. Qabul qilinishi kerak boʻlgan uglevodlarning sof miqdori 200 g.dan kam boʻlmaydi.
Tana oqsillarni go‘sht, baliq, tuxum, yong‘oq, dukkaklilar, sut mahsulotlaridan oladi. Oqsillar homiladorlik davrida qon hajmi, ko‘krak bezi va bachadon to‘qimasini o‘stirishi zarur. Shuning uchun bularga ehtiyoj 1,5-2 barobar yuqori bo‘ladi.
Yod va temir
Oʻrta Osiyo tuproq va suvida yod tanqisligi mavjud hududlar qatoriga kiradi. Bundan tashqari, qishloq aholisida temir tanqisligi anemiya (kamqonlik) koʻp uchrab turadi, kamqonlik homiladorlik muddati oshgan sari jadallashadi.
Ayollar organizmida yod va temir kabi muhim mikroelementlarning yetishmasligi qandli diabet bilan kechayotgan homiladorlikning ogʻir kechishiga, asab tizimi buzilgan bolalar tugʻilishiga olib keladi.
Agar ushbu holatning oldini olish choralari koʻrilmasa, keyinchalik bolada aqlan zaiflik shakllanishi mumkin. Shuning uchun oilada homilador ayolning ovqatlanishiga alohida ahamiyat berish kerak.
Oziq-ovqatlar oqsil hamda temir va vitaminlarga yetarli darajada boy boʻlishi kerak. Ovqatga faqat yodlangan tuz ishlatilishi lozim.
Homilador ayollar shifokor koʻrsatmasiga koʻra yod preparatlarini ham qabul qilib turishlari kerak boʻladi, anemiyani davolashda esa, temirli preparatlar buyuriladi.
Bundan tashqari, homilangizning suyaklari baquvvat bo‘lib shakllanishida kalsiy juda muhimdir. Kalsiyga bo‘lgan bir kunlik ehtiyoj 1200 mg.ga teng.
Kalsiy va vitamin D ga ehtiyojni sut bilan to‘ldirish mumkin, sutga allergiyangiz bo‘lsa, boshqa choralar ko‘riladi.
Homiladorlik davrida vitaminlarga ehtiyoj juda baland boʻladi, ayniqsa, folat kislotasiga ehtiyoj 2 barobar ortadi. Shunga koʻra, parhezda shu vitaminga boy boʻlgan karam, jigar, loviya, apelsin, barcha gʻalla mahsulotlari boʻlgani maʼqul. Baʼzi hollarda shifokor tavsiyasiga koʻra ularning preparatlari ham qoʻllaniladi.
Vitamin tanqisligini bartaraf qilish maqsadida ularga boy bo‘lgan oziq-ovqatlar bilan bir qatorda, shifokor tavsiyasiga ko‘ra butun homiladorlik davrida maxsus tayyorlangan polivitamin preparatlari qo‘llaniladi.
Vitaminlar va ularning ahamiyati haqida batafsil maʼlumot olishni istasangiz ushbu maqolani oʻqing: Vitaminlar haqida batafsil ma’lumot
Qandli diabet kasalligi bor bemorlar ko‘pincha qand o‘rnini bosuvchi mahsulotlardan foydalanadilar (asparkam, saxarin va boshqalar). Aniq ma’lumotlarga ko‘ra, bu mahsulotlar yo‘ldosh orqali homilaga o‘tarkan, shuning uchun ulardan gestatsion diabet davrida foydalanmagan ma’qul.
Shuningdek, barcha homilador ayollar uchun man etilgan chekish va spirtli ichimliklar ichish kabi zarali odatlar ham homiladorlikda qandli diabet bilan xastalangan ayollarga ham birdek taʼqiqlanadi.
Homiladorlikda 1-tur qandli diabet va ovqatlanish
Qandli diabetning 1-turida insulin moddasi ishlab chiqarilmasligi bois, tanadagi insulin yetishmovchiligi unga tashqaridan insulin kiritish bilan toʻldiriladi.
Sogʻlom kishilarda ovqat yeyilganidan soʻng oshqozon osti bezining beta hujayralari tomonidan insulin moddasi ishlab chiqariladi va bu glyukozaning oʻzlashtirilishini taʼminlaydi.
Qandli diabetning 1-turi bilan ogʻrigan bemorlarda bunday boʻlmaydi. Ular yetishmayotgan insulin moddasini tashqaridan kiritish yoʻli bilan oladilar. Tanaga kiritilgan insulin bemorning qachon va qancha ovqat yeyishini “bilmaydi”. Shuning uchun ham bemor insulin moddasi taʼsiri uning ovqatlanishiga muvofiq boʻlishi toʻgʻrisida oʻzi qaygʻurishi lozim.
Agar bemor tanaga kiritilgan insulin moddasi yoʻl qoʻyadigan miqdordan koʻproq ovqat yesa, qand miqdori ortib ketadi. Aksincha, agar u juda kam miqdorda va ancha kech ovqatlansa, gipoglikemiya paydo boʻlishi mumkin.
Shunday qilib isteʼmol qilinadigan ovqat va insulin muvozanatini taʼminlashi oqibatida gipo va giperglikemiyaning oldini olish mumkin.
Esda tuting, glyukoza miqdori qonda koʻtarilish sababi ikki-uch soat oldin isteʼmol qilingan ovqatlanishga bogʻliq. Agarda har kuni bir vaqtda qonda glyukoza miqdori pasayib borsa, shifokor bilan maslahatlashing.
Homiladorlik davrida uyqu paytida ham ovqat isteʼmol qilishga toʻgʻri keladi, bolangiz 12 soat emas 24 soat oziqlanadi. Bir xil paytda 1 stakan sut ham gipoglikemiyaning oldini oladi.
Birinchi uch oylikda koʻngil aynashi, ertalabki darmonsizlik, lohaslik oqibatida ovqatlanish kamroq boʻladi. Ahvol yaxshilanishi natijasida sekin-asta ovqatlanish ortadi.
Odatda, uchta asosiy va uchta oraliq ovqatlanish tavsiya qilinadi. Ertalabki nonushta eng kam kaloriyaga ega, bunga sabab ertalab qonda glyukoza miqdori yuqoriroq boʻlishidir.
Homiladorlik davri muammolari
Ko‘ngil aynashini quyidagicha kamaytirish mumkin
- Boshingizni yostiqdan ko‘tarishdan oldin qotgan yoki shirin bo‘lmagan non yeng;
- Oz-ozdan, tez-tez va xilma-xil (bir kunda 6-7 marta) ovqatlaning;
- Achchiq va yog‘li ovqatlardan o‘zingizni tiying;
- Ovqatlangandan so‘ng yotmang.
Ich qotishi profilaktikasi uchun
- Ko‘p suyuqlik iste’mol qiling;
- Kam ishlov berilgan g‘alla mahsulotlaridan tayyorlangan non, yormalar, xom uglevodlar iste’mol qiling;
- Ko‘proq sabzavotlar qabul qiling, harakatda bo‘ling, jismoniy mashqlar bajaring.
Jig‘ildon qaynashi profilaktikasi uchun
- Oz-ozdan, tez-tez ovqatlaning;
- Achchiq va yog‘li ovqatlardan o‘zingizni tiying;
- Shoshilmasdan, yaxshilab chaynab ovqatlaning;
- Shifokorga murojaat qiling.
Ovqatlanish odatlarining o‘zgarishi
Odatda yaxshi ko‘rib iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlarini rad etish oqibatida taomnoma qaytadan ko‘rib chiqiladi.
Qandi diabet kasalligida ovqatlanish tartibi haqida mana bu maqola orqali batafsil maʼlumot oling: Qandli diabet taomnomasi — jadvallar, tavsiyalar va ovqatlanish tartibi
Shifokor tavsiya etgan dori-darmonlardan boshqasini qabul qilmang!
Shifokorlar maslahatisiz dorilarni qabul qilmang. Ular bola rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ma’lumki, ayrim dorilar tug‘ma nuqsonlarga olib keladi. Bolalarda dorilarga moyillik (o‘rganish) hosil bo‘lishi mumkin.
Qandli diabetli homilador ayol jismoniy mashq bajarishi mumkinmi?
Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanish inson salomatligini mustahkamlaydi. Qandli diabet kasalligi bilan og‘riganda jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish ayniqsa, muhimdir.
Jismoniy mashqlar jadal olib borilganda insulin reseptorlarining sezgirligi ortadi, bu esa qon tarkibidagi qand miqdorini pasaytiradi, insulin dozasi kamayishiga olib keladi.
Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanganda oqsil almashinuvi yaxshilanadi, yog‘lar parchalanishi kuchayadi, tana vazni kamayadi, qonda yog‘ tarkibi yaxshilanadi. Bunda qandli diabet kasalligining tomirdagi asorati rivojlanishi uchun vujudga keladigan shart-sharoitlar bartaraf etiladi.
Biroq, gestatsion diabet davrida jismoniy mashqlarni uquvsizlik bilan bajarganda ham salomatlik uchun xavfli oqibatga olib kelishi mumkin. Shuning uchun homilador ayollar o‘zlariga yoqadigan va mos keladigan jismoniy mashqlarni shifokor bilan bamaslahat bajarishlari muhimdir.
Shifokor sinchiklab sizning ko‘z, qon bosimi, yurak faoliyatingizni tekshirib, barcha o‘zgarishlarni nazorat qilib turadi.
Jismoniy mashqlar bolaga, glyukoza miqdoriga ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun mashqlardan oldin va keyin qonda glyukoza miqdorini o‘lchash zarur.
Homiladorlikda qandli diabet bilan og‘rigan bemor qoni tarkibidagi qand miqdori 13,3 mmol/l yoki undan yuqori bo‘lsa, jismoniy mashqlar bajarish tavsiya etilmaydi.
Bunday ko‘rsatkich bilan tezda shifokorga murojaat etish tavsiya etiladi. Esda tuting, jismoniy harakatlar to‘xtatilgandan keyin ham yana 24 soat ta’siri saqlanadi.
Insulin dozasi, ovqatlanish jadvali va jismoniy mashqlar bir-biriga mutanosibligiga erishish zarur. Bunga siz shifokor yordamida erishishingiz mumkin.
Mashg‘ulotda o‘zingizni yomon his etsangiz tez bironta glyukoza miqdorini ko‘taruvchi oziq-ovqatlardan foydalanishingiz mumkin.
Ahvolingiz ancha yaxshilangandan so‘ng go‘sht bilan buterbrod, bir bo‘lak pishloq, 1 stakan sut iste’mol qiling. Mashqlarni har kuni, ayni bir vaqtda muntazam bajaring. Ehtiyot bo‘ling, haddan ziyod harakat qilmang.
Qanday mashqlar tavsiya etiladi?
Gestatsion diabet bilan kasallangan bemorlarning glyukoza miqdoriga jismoniy harakatlar qanday ta’sir etadi, degan savol qiziqtiradi.
Avvallari ayollar homiladorlik davrida jismoniy mashqlar qilishmagan. Bunga sabab, mashqlarning homilaga yomon ta’siri ehtimol qilingan. Hozirgi kunda homiladorlikdan oldin mashq qilgan bemorlar uni bajarishni davom ettirishlari mumkin. Biroq, homiladorlikdan avval mashq bajarmagan ayollarga ayni shu davrda ularni boshlash tavsiya qilinmaydi.
Bir qator jismoniy mashqlar turi homiladorlik davrida bajarilishi tavsiya etilmaydi – voleybol, basketbol, golf, sakrash, egilish, chang‘ida uchish.
Yurish nafi, ayniqsa, tanovuldan so‘ng qandli diabetda yuqori bo‘ladi. Ayniqsa, ertalabki nonushtadan so‘ng yurish juda foydali hisoblanadi, chunki glyukoza miqdori ertalab baland bo‘ladi.
Suvda suzish ham juda foydali hisoblanadi. Past faollikda aerobika, baquvvat suyanchiqli o‘rindiqda o‘tirib mashqlar bajarish mumkin.
Tug‘ruqdan keyingi esa, mashqlarni 4 yoki 6 haftadan so‘ng bajarish juda muhim. Agar kesarkesish operatsiyasi bo‘lgan bo‘lsa, jismoniy mashqlar undan ham kechroq muddatda bajarilishi mumkin.
Homiladorlikda qandli diabet (Gestatsion diabet) nazorati
Qandli diabetning nazorati qonda glyukoza miqdori va siydikda glyukoza, atsetonni aniqlash orqali olib boriladi. Bunday tahlillarni o‘tkazish esa, glyukoza miqdorini ko‘zda tutilgan raqamlarda olib yurish imkonini beradi.
Qonda glyukoza miqdorini aniqlash
Homilador ayollarda qandli diabetni kompensatsiyalash uchun qonda va siydikda glyukoza miqdorini tez-tez aniqlab turish kerak boʻladi.
Olingan natijalar maxsus kundalikka yozib yuriladi, bunga asoslanib, diabet nazorati qanchalik yaxshi olib borilayotganini koʻrish mumkin va kerakli oʻzgartirishlar kiritish imkoni yaratiladi. Buning uchun qon tarkibidagi qand miqdorini uy sharoitida aniqlash vositalaridan foydalaniladi.
Bu glyukoza darajasini aniqlash uchun moʻljallangan maxsus test yaproqchalari hamda bemor tomonidan test yaproqchalariga yoki glyukometrning chuqurchasiga tomiziladigan qon tomchisidagi qand miqdorini aniqlaydigan glyukometrlardir.
Test yaproqchalaridagi natijalar ularning boʻyalish darajasini nazorat shkalasi bilan taqqoslash orqali baholanadi. Glyukometrda aniqlangan qon tarkibidagi qand natijalari elektron tabloga chiqariladi.
Ayrim glyukometrlar elektron xotira bilan jihozlangan boʻlib, ular qon tarkibidagi qand miqdorining ilgarigi olingan koʻrsatkichlarini qayd etib boradi, bu ham bemor uchun, ham shifokor uchun qulaydir.
Koʻpchilik qandli diabeti bor bemorlarga qonda glyukoza miqdorini bir kunda 4 marotaba aniqlash tavsiya etiladi: birinchi, ikkinchi nonushtadan, tushlikdan, uyqudan oldin.
Homiladorlik davrida kechasi ham qonda glyukoza miqdorini aniqlash muhim.
Siydikda ketonlar (atseton)ni aniqlash
Gestatsion diabet davrida nazorat faqat qonda glyukoza miqdorini aniqlash bilan cheklanmaydi. Siydikda keton tanachalari (atseton)ni aniqlash ham juda muhim hisoblanadi.
Keton tanachalarining hosil boʻlishi ona va bola sogʻligiga juda ziyondir. Homiladorlikda qandli diabet tufayli keton tanachalari paydo boʻlish xavfi juda yuqori, buning oqibatida ketoatsidoz holati taraqqiy etishi mumkin. Shuning uchun siydikda atsetonni aniqlab turish shart.
Buni amalga oshirishning juda oson yoʻli bor. Siydik tarkibidagi atseton miqdorini aniqlash uchun ham test yaproqchalari mavjud.
Atseton borligi gumon qilinganida ana shu test yaproqchalari yordamida uning siydik tarkibidagi miqdorini osonlik bilan aniqlash lozim. Buning uchun yangi yigʻilgan siydikka maxsus yaproqchalar botirib olinadi. Rangi oʻzgarishiga qarab atseton bor-yoʻqligi va miqdorini aniqlash mumkin.
Har xil muammolarning oldini olish, oʻz vaqtida hal etish uchun insulin tizimini har 5-10 kunda nazorat qilish kerak. Bu nazoratni amalga oshirish uchun balki ishda, uyda oʻzgartirish kerak boʻladi. Buni amalga oshirishni esa shifokor maslahatiga koʻra olib borish tavsiya etiladi.
Qandli diabet homiladorlikda qanday asoratlar berishi mumkin?
Homilador ayollarda qandli diabetning kechishi oʻziga xos xususiyatlarga ega. Hatto sogʻlom ayoldagi homiladorlik uglevod va yogʻ moddalari almashinuvining oʻzgarishlari bilan kechadi.
Sogʻlom ayollarda glyukoza va aminokislotalar ona qonidan homila qon aylanishiga oʻtadi. Glyukoza miqdori ona qonida pasaygani sari beta hujayralardan ajralayotgan insulin miqdori ham kamayadi, bu esa yogʻlar parchalanishi va keton tanachalari hosil boʻlishini (ketogenez) kuchaytiradi. Natijada, bu holat och qoringa gipoglikemiya va ketoz boʻlishiga olib keladi.
Ona qonidan homila qoniga insulin, glyukagon oʻtmaydi, keton tanachalari esa bemalol oʻtadi. Shu sababli onada boʻladigan gipoglikemiya va giperglikemiya homila hayoti uchun xavf soladi.
Gipoglikemiya, giperglikemiya, ketoatsidoz sodir boʻlishining oldini olish chora-tadbirlari oʻz vaqtida aniqlanmasa ular jiddiy asoratlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli ular toʻgʻrisida maʼlumotga ega boʻlish tavsiya etiladi.
Gipoglikemiya
Qon tarkibidagi qand miqdorining meʼyoridan pasayib ketish holati gipoglikemiya deb ataladi. Bunga sabab koʻp miqdorda insulin qabul qilish, kam miqdorda ovqatlanish yoki oʻz vaqtida ovqatlanmaslik, hayajonlanish. Bunday vaziyatda qonda glyukoza miqdori va gipoglikemiya belgilarini tezda aniqlash kerak.
Gipoglikemiya alomatlari:
- titrash, bosh aylanishi;
- terlash;
- oʻziga xos boʻlmagan xatti-harakatlar qilish yoki tirishish;
- qorin ochishi;
- bosh ogʻrigʻi;
- sababsiz koʻz yoshlanishi;
- diqqatni yigʻib olishning qiyinlashishi;
- koʻz oldi qorongʻilashishi;
- rang oqarishi;
- ogʻiz atrofida sanchiq hissi;
- kayfiyatning birdan oʻzgarishi;
- koʻrishning yomonlashishi.
Gipoglikemiyaning dastlabki belgilari paydo boʻlishi bilanoq qonda glyukoza miqdorini aniqlash kerak boʻladi, bunga imkon boʻlmasa tez davo choralarini qoʻllash, yaʼni 2-4 dona oq qand yeyish yoki shakar solingan shirinliklar, limonad, meva-sabzavotlardan birontasi, ikki dona glyukoza tabletkasini qabul qilish tavsiya etiladi.
Eng xavfli tomoni shuki, gipoglikemiya holati kutilmaganda sodir boʻlishi mumkin. Masalan, insulin ertalab soat 7.30 da qilingan va meʼyorida ovqatlangan boʻlsangiz, uning taʼsiri 3 soat davom etadi. Shuning uchun soat 10 va 10.30 oraligʻida qondagi glyukoza miqdorini aniqlash kerak. Bunda glyukoza miqdori 3,3 mmol.ga teng boʻlsa, ertalabki nonushta miqdorini oshirish yoki ertalabki insulin dozasini pasaytirish kerak.
Gipoglikemiya holatining oldini olish uchun uyda glyukagon ukoli yoxud 40 foizli glyukoza eritmasi boʻlishi muhim.
Giperglikemiya
Ikkinchi muhim muammo – giperglikemiyadir. Qon tarkibidagi qand miqdorining meʼyoridan ortib ketish holati giperglikemiya deb ataladi. Bunday holat insulin yetishmovchiligi oqibatida sodir boʻladi.
Bunga esa har xil sabablar olib keladi: insulin dorisini muntazam ravishda qabul qilmaslik, parhezda jiddiy buzilishlarga yoʻl qoʻyish, ruhiy va his-hayajon jihatidan zoʻriqishlar (oilaviy mojarolar, ishxonadagi muammolar), hamroh xastaliklar qoʻshilishi (zotiljam, gripp va boshqalar).
Giperglikemiya belgilari:
- qonda glyukoza miqdorining ortishi;
- peshobda ham glyukoza miqdori oshadi;
- tez-tez va koʻp miqdorda peshob ajratish;
- ogʻiz qurishi;
- bosh ogʻrishi;
- ozib ketish va charchash.
Bularning oldini olishning eng yaxshi yoʻli tez-tez qonda glyukoza miqdorini aniqlash va uning belgilari namoyon boʻlishidan oldin davo choralarini qoʻllashdir.
Homilador ayollarda qonda glyukoza miqdori 6,6 mmoldan oshmasligi kerak, bundan yuqorisiga yoʻl qoʻyib boʻlmaydi. Giperglikemiya oʻz vaqtida bartaraf etilmasa ketoatsidoz holati sodir boʻlib, tanada keton tanachalari yigʻila boshlaydi. Bu juda xavfli vaziyat boʻlib, tezkor davo choralari qoʻllanishini talab etadi.
Davolash odatda uch yoʻnalish: insulin dozasini oshirish, ovqat miqdorini kamaytirish, jismoniy harakat qilish orqali olib boriladi.
Homiladorlikda diabetik koma
Qandli diabet kasalligida asosiy energiya manbayi boʻlmish glyukoza insulin tanqisligi oqibatida hujayralarga kira olmaydi. Buning oqibatida yogʻlar parchalanishi tezlashadi, tanada zaharli qoldiq mahsulotlari, avvalambor yogʻ modda almashinuvining oraliq mahsuli – keton tanachalari toʻplanib qolishi kuzatiladi.
Koʻp miqdorda hosil boʻlgan keton tanachalari peshob bilan chiqa boshlaydi. Biroq barcha ketonlarni tana shu yoʻl bilan chiqara olmaydi va ular tanada qonda yigʻila boshlaydi. Keton tanachalariga b-oksi yogʻ, atsetouksus kislotalari, atseton kiradi, ular qonga nordonlik xususiyatini beradi, shu tufayli bu holat ketoatsidoz deb ataladi.
Atseton uchuvchi modda boʻlganligi sababli, u oʻpka orqali ajralib chiqa boshlaydi, shu tufayli ham bemorlarning oʻpkadan chiqaradigan nafasida atseton hidi paydo boʻladi.
Odatda, homiladorlik davrida ertalab peshobda keton aniqlanishi oddiy holga kirmaydi. Shuning uchun bu vaziyatda shifokor bilan maslahatlashishga toʻgʻri keladi, qonda glyukoza miqdori 11,1 mmol/l dan baland boʻlsa albatta, peshobda ketonlarni aniqlash shart.
Ular koʻpayib ketganda ketoatsidoz holatiga olib keladi. Ketoatsidoz va uning eng keskin namoyon boʻlishi – diabetga oid koma, qand diabetli bemor hayotiga xavf soladigan darajada ogʻirlashishi boʻlib, u kechiktirib boʻlmaydigan tez tibbiy yordam koʻrsatilishini talab etadi. Insulin yetishmovchiligi oqibatida ketoatsidoz sekin-asta, bir necha soatlar ichida taraqqiy etadi.
Diabetga oid komadan oldin odatda bemorda ogʻiz qurishi, chanqash, tez-tez siyish, ishtaha pasayishi, koʻngil aynashi, qusish, baʼzida qorinda ogʻriq paydo boʻlishi, holsizlik, koʻp uxlash, chiqarayotgan nafasida atseton hidining paydo boʻlishi kabi holatlar kuzatiladi.
Suyuqlik katta miqdorda ajralib chiqa boshlashi tufayli suvsizlik alomatlari: teri va shilliq pardalarning qurishi rivojlanadi. Zarur davolash choralari koʻrilmasa bemorning ahvoli yomonlashib boradi: nafas olishi tezlashadi, holsizlik, hafsalasizlik, ruhiy tushkunlik kuchayib boradi, hushidan ketish holati yuz beradi. Komada shu narsa belgiki, bemor hushini toʻla yoʻqotadi.
Komatoz holatida bemorning hayoti xavf ostida boʻladi, unga zudlik bilan malakali tibbiy yordam koʻrsatilishi lozim. Aksariyat hollarda bemorni qutqarib qolishga erishiladi, baʼzida esa shifokorlarning saʼy-harakatlariga qaramasdan, oqibat fojiali yakunlanishi mumkin.
Gestatsion tekshiruvlar
Tugʻish sizning sogʻligingiz va sogʻlom bolaga erishish yoʻlida qilgan mashaqqatli mehnat yakunidir. Ayollar uchun onalik eng yuksak baxt boʻlib, hozirgi davrda zamonaviy nazorat yoʻllari bilan bunga erishish imkoni har qachongidan ham qulaydir.
Homiladorlikda qandli diabet hayot tarziga aylanishi, uni nazorat ostida oʻtkazish yaxshi, albatta. Shunga qaramay boʻlajak farzandingiz sogʻlomligi uchun tibbiy tekshiruvlardan oʻtish maqsadga muvofiqdir. Homiladorlik davri tekshiruvlari bir necha xildan iborat. Bunday tekshiruvlar skrining tekshiruvlarga kirib, homiladorlikning birinchi yarmida perinatal (I toifa) tekshiruvlar deb ataladi. Bunday tekshiruvlar yordamida bola rivojlanishidagi genetik va struktura buzilishlarni aniqlash mumkin.
Tekshiruvlarning ikkinchi toifasi odatda, homiladorlikning uchinchi trimestridan tugʻish davrigacha olib boriladi. Bunday tekshiruvlardan maqsad bola oʻsishini nazorat qilishdir va tekshiruv fetal nazorati deb ataladi. Ular yordamida yoʻldosh bolaning oziqlanishi va kislorod bilan taʼminlanish darajasini aniqlash mumkin.
Homila 16 haftalik (ikkinchi trimestrning birinchi yarmi) boʻlganda uning oʻsishi va rivojlanishini kuzatish, unda tugʻma nuqsonlar yoʻqligiga ishonch hosil qilish uchun ayollar qonida alfa-fetoprotein (AFP) miqdorining tekshirishi oʻtkaziladi.
Agar bu test musbat natijaga ega boʻlsa, homiladorlikning ilk muddatlari toʻxtatilishi ona organizmi uchun ancha xavfsizdir. Bunday hollarda qoʻshimcha boshqa testlar qoʻllanilishi tavsiya qilinadi. Ultratovush (UTT) va amniotsentez. Bu qoʻshimcha testlar musbat natija bergan ayollarda esa koʻpincha sogʻlom bola tugʻilishi isbotlangan.
Ona tanasida tovush toʻlqinlari yordamida bolaning tana aʼzolari koʻrinishi va surati olinadi. Olingan koʻrinish sonogramma deb ataladi. Bu usul 20 yildan ziyod qoʻllanib kelinmoqda, bolaga yomon taʼsiri aniqlanmagan.
Test oldidan qovuq boʻshatilmaydi, vagina orqali ham uni qilish mumkin, bunday holda qovuq toʻla boʻlishi shart emas. Bu test ekran kompyuter-monitoring yordamida bajariladi. Butunlay ogʻriqsiz.
Siz bir muddat yotib tursangiz, qorningiz transduser yordamida tekshiriladi. Odatda, bunday test homiladorlikning ikkinchi yarmida oʻtkaziladi, bu vaqtgacha bola ancha katta boʻlib qolgan, jinsini aniqlash mumkin. 8 haftada esa har xil rivojlanish nuqsonlarini bilsa boʻladi. Bolaning oʻsish nazoratini bajarish uchun UTT tekshiruvi har oyda qilib turiladi.
© Miyassar RAHIMJONOVA, diabetolog.
"O‘zbekistonda sog‘likni saqlash" gazetasi.
