Har birimiz qon bosimi ko‘tarilishi (xafaqon) xastaligining qanday oqibatlarga olib kelishini bilamiz. Ammo shunday insonlar borki, ularda bu holatning butunlay aksi, ya’ni qon bosimini pasayishi kuzatiladi. Bunday bemorlar holsizlanib, tez toliqadilar atrofdagilarga loqayd parishonxotir bo‘ladilar.
Ularning ertalab uyg‘onishlari qiyin, ish qobiliyati 2-3 soatdan keyingina ortadi, kunduzi yana xolsizlanish, charchash seziladi. Umuman faollikning cho‘qqisi kechga tamon ortadi. Gipatoniklarning yana bir o‘ziga xos belgisi esnashdir. Bu ularning uyqusi kelganidan emas, balki havo yetishmganidan ro‘y beradi. Shunga ko‘ra, ular odamlar gavjum joylardan, tiqilinch avtobuslarda o‘zlarini noxush sezishlari mumkin. Aksincha piyoda yurganlarida ahvollari yaxshilanadilar. Negaki kasallikning asl sababi tadanada qon aylanishining buzilishi hisoblanadi. Kasallikni davolash choralari haqida maqolamizning bugungi sonida ma’lumot beramiz.
Gipotoniya so‘zi yunoncha “hypo”-pasayish, lotincha “tensio”-bosim so‘zlaridan olingan.
Q
on bosimi tonometr yordamida o‘lchanganida yuqori (sistolik) raqam 100 mm. Simob ustuni, pastki (ya’ni diastolik) raqam esa 60 mm. (simob ustuni) dan past bo‘lgan taqdirda insonga gipotoniya tashxisi qo‘yiladi.
Kichik va o‘smir yoshdagi bolalarda bu ko‘rsatkich 85-60 simob ustuni, 30 yoshdan katta kishilarda esa 105-65 sumob ustuni tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkichlar muxlislarimiz uchun yanada tushunarli bo‘lishi uchun avvalo, qon bosimi o‘zi nima?, degan savolga javob izlashga qaror qildik inson organizmini ulka bir zavodga qiyoslasak, yurak uning nasozi, qon tomirlar esa quvurlar ro‘lini bajaradi.
Har daqiqada yurak 5 litrgacha bo‘lgan qonni tomirlar orqali azolarga haydaydi. Yurak ichida 4 bo‘shliq (kamera) mavjud. Sodda til bilan aytganda, yurakning ishi qisqarish va bo‘shashishdan iborat. Anashu qisqarish holati ilmiy tilda sistola, keyingisi esa diastola deb nomlanadi. Yurak qisqargan paytda undagi bo‘shliqlar xajmi kamayib, qon tomirlar tomon harakatlanadi. Bo‘shashgan paytda esa yurak kameralari kengayib, qonga to‘ladi va yurakni qon tomirlardan ajratib turuvchi aorta klapani yoyilib, qonning yurakka qaytmasdan tomirlar bo‘ylab harakatlanishiga yordam beradi. Qon tomirlarning ham ahamiyati katta.
Tanamizda 1) arteriya, 2) vena, 3) kapiliyar deb nomlanuvchi tomirlar mavjud. Arteriyalar eng yirik qon tomirlar hisoblanib, ulardan oqayotgan qon kislarodga boy bo‘ladi. Bu tomirlar orqali qon 1 soniyada 10 lab metr masoqani bosib o‘tishi mumkin! Venalar ham yirik tomirlar bo‘lib, qonni azolardan yurakka eltadi. Kapiliyarlar eng kichik tomirlar sanaladi. Ular devori orqali qon tanadagi to‘qimalarni oziqlantiradi. Qon yurakdan otilib aorta (eng yirik arteriya)ga urilganda boshqa arteriyalar devoriga ham bosimini o‘tkazadi. Buni sezish uchun barmog‘imizni kaftning pastki qismiga tekkizsak bo‘lgani. Bu borada sizda qon bomining pasayishi nimaga bog‘liq, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Qon bosimining ko‘tarilishi yoki pasayishi 3 omilga bog‘liq bo‘ladi.
1. Katta yoshli odam organizmida 5 litrgacha qon aylanadi. Qon hajmining u yoki bu sabablarga ko‘ra kamayishi qon bosimini pasaytiradi.
2. Tomirlarning katta-kichikligi, tomir diametri qanchalik tor bo‘lsa, qonning bemalol o‘tishi uchun to‘siq yuzaga keladi. Bu masalani tezroq “yechish” uchun organizm bosimni kuchaytiradi. Natijada qon bosimi ko‘tariladi.
3. Qon bosimining ko‘tarilishi yoki pasayishi yurakning qay tarzida ishlashiga ham bog‘liq. Agar yurak tez ishlasa (odatda bu holat jismoniy mehnat paytida sodir bo‘ladi), qon bosimi ham yuqori bo‘ladi. Gipotoniyaning eng ko‘p tarqalgan sababi esa (irsiy moyillik va yuqumli kasalliklar asoratidan tashqari) kam harakatlilik yoki kun davomida o‘tirib ishlash oqibatida yuz beradi.
Qon bosimi qanday nazorat qilinadi?
Qon bosimini darajasi butun organizmning ozuqa moddalari va kislarod bilan to‘yinishiga, uning biroz pasayishi yoki ko‘tarilishi har bir a’zo (ayniqsa, yurak, ko‘zlar, buyrak) ishiga ta’sir qiladi. Aynan shuning uchun organizmda qon bosimini nazorat etuvchi asab va gumoral tizimlar mavjud. Asab tizimi bosh miya po‘stlog‘i, orva miya markazlari orqali nazorat qilinadi. Ular tinimsiz ravishda arteriyalarga impuls jo‘natib, tomirlar mushaklarining qisqarishi bo‘shashini ta’minlaydi. Gumoral tizim esa gormonlar orqali yurak ishi, qon xajmi, tomirlarning bosimiga ta’sir qiladi.
Organizmda ro‘y beradigan xar qanday o‘zgarish (yuqumli kasalliklar, imunitetni pasayishi, gormonal xastaliklar, stress, obi-xavo radiatsiya ta’siri va x.k) mazkur tizimlar ishiga to‘sqinlik qilib, qon tomirlarning kengayib, bosimning pasayishiga olib keladi. Natijada qon kislarodni barcha a’zolar (eng avvalo bosh miya)ga sekinlik bilan olib boradi. Bu esa insonda behollik, uyquchanllik, tez toliqish, behuzurlik, ba’zan xushdan ketish kabi holatlar bilan namoyon bo‘ladi. Bunday paytda, albatta shifokor-kardiolog ko‘rigidan o‘tish lozim.
Tabobat usulida davolash usullari
O‘lmaso‘t (bo‘znoch)dan 10 gr olib, ustiga 1 stakan qaynoq suv quyiladi va 30-40 daqiqa o‘rab damlab qo‘yiladi. Suzib olgach, kuniga 2-3 mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin yarim stakandan sovuq holda ichiladi.
Jenshennning spirtli damlamasidan kuniga 2 mahal-ertalab va tushlikda 5 tadan 20 tomchigacha ovqatdan oldin 2-3 hafta ichiladi (dori xonalarda sotiladi)
Rodiolaning maydalangan ildizidan 1 choy qoshig‘i ustiga 1 litr suv quyib, 10 daqiqa qaynatiladi, va yana 10 daqiqa damlab qo‘yiladi. Kuniga 2-3 stakandan ichiladi. Agar gipotoniya toliqish oqibatida paydo bo‘lsa, qaynatma yaxshi foyda qiladi.
Levziya damlamasidan kuniga 2 mahal ertalab va tushlikda 30-40 tomchidan ovqatdan 30 daqiqa oldin ichiladi.
Ajriq o‘tining quritilganini tolqon qilib kuninga 3 mahal 1 choy qoshiqdan 5 kun davomida kapotsa va orqasidan issiqroq suv ichilsa qon bosimini oshiradi.
Shirin bodomdan 2 kg olib, teng miqdorda shakar qo‘shiladi va tuyib qorong‘u joydan saqlanadi. Kuniga 3 mahal 2 osh qoshiqdan 15 kun davomida yegan bemor bugumon tuzaladi.
Yomg‘ir suvidan 3 litr olib, unga 1 kg novvot qo‘shib qaynatiladi kechasi ochiq joyda kunduzi qorong‘uda saqlanadi. Kuniga 3 mahal 15 kun davomida 100 gr dan ichiladi.
O‘lmaso‘t (bo‘znoch) dan 10 gr olib, ustiga 1 stakan qaynoq suv quyiladi va damlab qo‘yiladi. Ovqatlanishdan yarim soat oldin ertalab va tushlikda 2 mahal 20-30 tomchidan och xolda ichiladi.
Semizo‘tning ho‘l o‘tidan 25 gr olib, ustiga 200 ml suv quyiladi va 10 daqiqa qaynatib, 2 soat damlab qo‘yiladi. Suzib olgach kuniga 3-4 mahal ichilsa arterial qon bosiminin ko‘taradi.
Shizandra (xitoy limonnigi)ning urug‘i va mevasidan spirtli damlama tayyorlab iste’mol qilinadi. Uning uchun 100 gr urug‘ va meva ustiga yarim letr aroq quyiladi 10 kun qorong‘u va iliq joyda saqlanadi. Vaqti-vaqti bilan aralashtirib turiladi. Suzib olgach kuniga 3 mahal 10 tomchidan ichiladi.
Foydali maqola: Qon bosimi oshganda birinchi yordam ko‘rsatish
© Bilal Arroziy.