XX asrda yurak qon-tomir tizimi kasalliklarining o‘sishi bir tomondan keksa yoshli aholi sonining ortishi bilan tushuntirilsa, ikkinchi tomondan iqtisodiyotning o‘sishi va sanoatlashtirish natijasida mehnat va turmush tarzining yaxshilanishi, ovqatlanish taomillarining o‘zgarishi bilan bog‘liq. 1970-yilda butun dunyo aholisining 37 foizi shaharlarda yashagan bo‘lsa, hozirda bu ko‘rsatkich 50 foizni tashkil qiladi, 2020-yilga borib 61 foizga yetishi kutilmoqda. Turmushning o‘zgarishi, eng avvalo, ovqatlanish xarakterining o‘zgarishiga olib keladi. Yuqori kaloriyali ovqatlanish, ratsionda yog‘ miqdorining oshirishi va klechatka, go‘sht hamda rafinadlangan uglevodlarning kamayishi arterial gipertoniya, dislipidemiya va boshqa qator yurak qon-tomir kasalliklarining rivojlanishida asosiy xavf omili hisoblanadi. Gipodinamiya odatda semizlik (ayniqsa, uning abdominal turi), qandli diabet va insulinorezistentlik bilan birga keladi. Mehnat va turmush sharoitining mexanizatsiyalashuvi, o‘tirgan holda faoliyat ko‘rsatuvchi “xobbi”larning (televizor ko‘rish, kompyuterda ishlash) paydo bo‘lishi va transport tizimining takomillashuvi energiya sarfining kamayishiga, insonning kam harakat bo‘lib qolishiga sabab bo‘lmoqda.
Chekish
Chekish yurak qon-tomir tizimi kasalliklariga olib keluvchi yana bir muhim xavf omili hisoblanadi. Bugungi kunda juda ko‘p rivojlangan mamlakatlarda aholi orasida chekish kamayib bormoqda. Rivojlanayotgan va aholisining iqtisodiy ahvoli birmuncha pastroq bo‘lgan mamlakatlarda yirik tamaki ishlab chiqaruvchi kompaniyalar o‘z marketing xizmatlarini rivojlantirmoqda. Chekishni kamaytirishga davlat tomonidan bo‘layotgan harakatlar (reklamalarni cheklash, jamoat joylari va restoranlarda chekishni ta’qiqlash, aholiga chekishning zarari to‘g‘risida ma’lumotlar berish) tamaki chekishning kamayishiga olib keladi. Shotlandiyada chekishni ta’qiqlashdan so‘ng o‘tkir koronar sindrom sababli gospitalizatsiya sezilarli kamaygan. INTERHEART tadqiqotlarida birlamchi miokard infarktining 70 foizi chekish va dislipidemiya bilan bog‘liq ekanligi isbotlangan.
Irsiy omil sababchimi?
Yurak qon-tomir kasalliklarining rivojlanishida irsiy omil muhim o‘rin egallaydi. Afsuski, irsiy omilni turmush tarzini o‘zgartirish yoki dori-darmonlar bilan o‘zgartirib bo‘lmaydi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yaqqol irsiy anamnez bo‘lgan kishilarda ham boshqa faktorlar qo‘shilmasa, yurak qon-tomir kasalliklari kamdan kam rivojlanadi. Ko‘pchilik davlatlarning tajribasidan kelib chiqib aytish mumkinki, kasallanish, nogironlik va o‘limni kamaytirishda xavf omillarga qarshi kurash davolashdan ko‘ra samaraliroqdir. Turmush tarzini o‘zgartirish va xavf omillarini korreksiya qilish kasallik progressiyalangunga qadar va manifest ko‘rinishlarida ham bir xilda samarali va foydali ekanligi yirik tadqiqotlarda inkor etib bo‘lmas ilmiy dalillar asosida isbotlab berilgan. Masalan, o‘rtacha giperxolesterinemiya mavjud chekuvchi bemorlarda samarali usul statinlarni qabul qilish emas, balki chekishni to‘xtatish hisoblanadi.
Tadqiqot natijasi
Amerika kardiologlar assotsiatsiyasi (AHA) tavsiyalari shimoliy Amerikada o‘tkazilgan Fremengem tadqiqotlari natijalariga asoslansa, Yevropa kardiologlar assotsiatsiyasi (ESC) tavsiyalari SCORE (Systematic Coronary Risk Evalution – Koronar xavfni umumiy baholash) tadqiqotlari tavsiyalariga asoslanadi. O‘rta Osiyo mamlakatlarida bunday yirik tadqiqotlar o‘tkazilmagan. Shu sababli bugungi kunda sog‘liqni saqlash xodimlarining oldida zamonaviy tashxis va davo usullarini takomillashtirish va reabilitatsiyaning muqobil usullarini ishlab chiqishdek muhim vazifa turadi.
Asosiy vazifa
Yurak qon-tomir tizimi kasalliklari insonning turmush tarzi va mavjud xavf omillari bilan uzviy bog‘liq. Mazkur kasalliklar profilaktikasining asosiy maqsadi kishilarning yurak qon-tomir kasalliklari bilan og‘rishini va ular oqibatida yuzaga keladigan o‘lim holatlari chastotasini kamaytirish, ularning umrini uzaytirish va umrining oxirigacha hayot sifatini saqlab qolish hisoblanadi. Ko‘pgina xavf omillari turmush tarzini o‘zgartirish orqali nazorat qilinsa, ayrimlari (arterial gipertoniya, dislipidemiya va qand miqdori) medikamentoz yo‘l bilan korreksiya qilinadi. Yurak qon-tomir tizimi kasalliklarining asoratlari va u bilan bog‘liq noxush holatlarning oldini olishda kasalliklarning birlamchi profilaktikasi qulay, samarali va iqtisodiy jihatdan arzon ekanligi Yevropa kardiologlar jamiyati (ESC), Amerika kardiologlar assotsiatsiyasi (AHA), Amerika kardiologlar hay’ati (ACC), Butunrossiya kardiologlar Ilmiy jamiyati (VNOK) va Yurak yetishmovchiligi bo‘yicha mutaxassislar jamiyati (OSSN) tomonidan e’tirof etilgan va tavsiya qilingan.
Quyida biz yurakning koronar kasalliklari, ularning kelib chiqishidagi ahamiyati va xavf omillarini korreksiya qilish chora-tadbirlari haqida to‘xtalib o‘tamiz. Yurak koronar kasalliklari xavf omillari ikki guruhga bo‘linadi.
I. O‘zgartirish mumkin bo‘lgan xavf omillari:
dislipidemiya;
tamaki chekish;
yuqori qon bosimi;
uglevodlarga tolerantlikning buzilishi yoki qandli diabet;
ortiqcha tana vazni yoki semizlik;
psixosotsial omillar;
gipodinamiya;
meva va sabzavotlarni kam iste’mol qilish;
ortiqcha (yuqori kaloriyali) ovqatlanish;
II. O‘zgartirib bo‘lmaydigan xavf omillari:
yosh (erkaklar 55 yoshdan, ayollar 65 yoshdan yuqori bo‘lishi);
jins;
irsiy (oilaviy) moyillikning borligi.
Tadqiqotlar natijalari yurak ishemik kasalliklari xavf omillari ahamiyatini baholash, har bir xavf omiliga alohida yondashishni taqozo qiladi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining YuIK profilaktikasi bo‘yicha ekspertlarining 1982-yilgi ko‘rsatmalarida YuIK profilaktikasi quyidagi 3 ta komponentdan iborat deb hisoblanadi.
Populyatsion strategiya
Populyatsion strategiya – turmush tarzini o‘zgartirish, tashqi muhit omillari va ijtimoiy-iqtisodiy omillarga qarshi kurash barcha aholini qamrab olishi kerak. Profilaktika Davlat dasturlari asosida amalga oshiriladi. Populyatsion strategiya aholining turmush tarzini o‘zgartirish: chekuvchilar sonini kamaytirish, aholining jismoniy faolligini oshirish, to‘g‘ri va sifatli ovqatlanishni shakllantirishni ta’minlovchi yirik masshtabli dasturlar orqali amalga oshiriladi. Yuqori xavf strategiyasi aholi orasidan YuIK xavfi yuqori bo‘lgan kontengent ajratib olinib, tegishli chora-tadbirlar olib boriladi. Ikkilamchi profilaktika YuIK aniqlangan bemorlarda uning asoratlarining oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar belgilanadi va amalga oshiriladi. Bu bosqichda shuni e’tiborga olish lozimki, ko‘pchilikda xavf omillarini korreksiya qilish boshlangan vaqtda ateroskleroz rivojlangan bo‘ladi. Olib borilayotgan chora-tadbirlar kasallikning salbiy oqibatlarining oldini olgani bilan uni tamomila yo‘qotmaydi. Profilaktik choralarni erta qo‘llash orqali xavf omillarini korreksiya qilish yoshlikdan boshlanganda 90 foiz yurak xurujlarining oldi olinishi tadqiqotlarda isbotlangan.
Profilaktika
Yevropa kardiologlar jamiyati (ESC) yurak qon-tomir kasalliklari profilaktikasini quyidagi guruhlarda olib borishni ta’kidlaydi.
YuIK, pereferik arteriyalar va bosh miya aterosklerozi tashxisi qo‘yilgan bemorlar guruhi;
aterosklerotik genezli yurak qon-tomir kasalliklari kelib chiqish xavfi yuqori bo‘lgan guruh;
oila a’zolarida yurak qon-tomir tizimi kasalliklari erta rivojlangan (erkaklarda 55 yoshdan, ayollarda 65 yoshdan avval) aholi guruhi;
ota-onalarida yurak qon-tomir tizimi kasalliklari bor aholi guruhi.
Yevropa kardiologlar jamiyatining (ESC) quyidagi tavsiyalari yurak qon-tomir tizimi kasalliklari, shu jumladan, yurak ishemik kasalliklarining rivojlanish xavfini kamaytiradi:
chekmaslik;
ratsional (sog‘lom) ovqatlanish;
jismoniy faollik (o‘rtacha intensivlikdagi jismoniy mashqlarni kuniga 30 minut bajarish);
tana vazni indeksining 25 kg/m2 dan, qorin aylanasining erkaklarda 94 sm dan, ayollarda 80 sm dan kam bo‘lishi;
xolesterinning qondagi miqdori 5 mmol’/l (190 mg/dl)dan past bo‘lishi;
past zichlikdagi lipoproteidlar qondagi miqdorining 3 mmol’/l (115 mg/dl) dan past bo‘lishi;
qondagi glyukoza miqdorining 5,6 mmol’/l (100 mg/dl)dan past bo‘lishi.
Oybek RO‘ZIYEV, Buxoro davlat tibbiyot instituti “Ichki kasalliklar” kafedrasi assistenti, Dilorom OCHILOVA, Buxoro davlat tibbiyot instituti “Farmakologiya, normal va patologik fiziologiya” kafedrasi assistenti.
Uyqu va oshqozon — organizm uchun juda muhim. 40 yoshdan so‘ng har bir inson kuniga 7-8 soat tinch uxlashi va yengil hazm bo‘luvchi mahsulotlar (meva va sabzavotlar)ni tanovul qilishi zarur.
Sport bilan shug‘ullaning!
Mutaxassis tavsiyasiga ko‘ra, o‘zingizga mos sport turini tanlab, albatta, u bilan shug‘ullaning. Doim harakatda bo‘lsangiz, dard yurangizga soya solmaydi.
Tashvishlarni unuting!
Yurak notinch bo‘lsa, qanaqasiga organizm sog‘ bo‘lishi mumkin? Shuning uchun hamma narsani yurakka yaqin olmang.
Shirin xayollar
Faqat yaxshi narsalar haqida o‘ylashga harakat qiling. Umringizning qora chiziqlariga kamroq nazar tashlang.
Asabiylashmang!
Quvonch ham, asabiylik ham yurakka ta’sir qilmasdan qolmaydi. Asablaringizni asrang, shunda yurak salomatligini ham asraysiz!
Aritmiya (yurak urishi maromining buzilishi) ro‘y berganda avvalo bemorni yotqizib, toza havo kelishini ta’minlang. Odam hushini yo‘qotmagan bo‘lsa, chuqur nafas olishi zarurligini ayting, bu aritmiya xurujini to‘xtatadi. Odam aritmiya tufayli hushidan ketsa, uyqu arteriyasi sohasini uqalang, buning uchun pastki jag‘ning o‘ng burchagidan 5 sm orqaroqdan bo‘yinni 1-2 soniya bosing. Bu usul yordam bermay, odam hushidan ketsa va qon aylanishi buzilishi alomatlari (lab ko‘karishi va badanning oqarishi) kuzatilsa, ko‘krak qafasi o‘rtasiga kuchli zarb bilan urib, taxikardiyani to‘xtatishga urinib ko‘ring. Bu usulni qo‘llashga faqat inson hayoti xavf ostida qolgandagina ruxsat etiladi.
Stenokardiya ro‘y berganda
Stenokardiya (ko‘krak qisishi, yurak sohasida og‘riq turishi) kishini bezovta qilsa, uni yotqizib, toza havodan nafas olishini ta’minlang. Til ostiga nitroglitserin hab dorisini qo‘ying. Bu yordam beravermasa, har 3-5 daqiqada bittadan hab dorini til ostiga qo‘yishi kerak. Bordiyu 4-5 ta nitroglitserin hab dorisini bergandan keyin ham og‘riq to‘xtamasa, og‘riqsizlantiruvchi dori berib, zudlik bilan «Tez yordam» chaqiring. Miokard infarkti boshlanayotgan bo‘lishi mumkin!
Tibbiy tekshiruvdan o‘ting
Yuragi bezovta qilib turadigan bemor har 3-4 oy ichida turli tahlillarni topshirib, jiddiy tekshiruvdan o‘tishi lozim. Shifokor maslahatiga ko‘ra, qunt bilan davolanishi shart. Bundan tashqari, sog‘lom turmush tarzini yo‘lga qo‘yishi yanada muhim. Ayniqsa tunda miriqib uxlang. Chunki sog‘lom uyqu salomatlik garovi bo‘lib, yurak va qon tomirlari faoliyati uchun juda muhim. To‘shak qattiq, yostiq past bo‘lgani ma’qul. Har kuni o‘z vaqtida ovqatlanish va dam olishga ham harakat qiling. Shuningdek, turli kasalliklarda buyuriladigan dori-darmonlarni qabul qilishdan avval albatta kardiolog shifokoringiz bilan maslahatlashing.
Kamharakat bo‘lmang
Jismoniy mashqlar bajarishga vaqt ajrating. Negaki, qo‘lda televizor pulti bilan divanda cho‘zilib yotib, yurak-qon tomir tizimini mustahkamlab bo‘lmaydi. Demak, o‘zingizga e’tibor qaratib, mushaklar ishini yaxshilang. Tizimli ravishda shug‘ullanishga vaqt topolmasangiz, shunchaki har kuni yarim soat ochiq havoda sayr qiling.
To‘g‘ri ovqatlaning
Taomnomaga mevalardan tashqari, baliq, go‘sht, o‘simlik yog‘i, sabzavotlarni kiriting. Yog‘li, shirin va dudlangan yeguliklarni cheklang. Tuz va qand iste’molini kamaytiring, ularning ortiqcha miqdori organizm uchun zarar keltiradi. Tamaki chekmang. Kashandalik ham xuddi ichkilik kabi yurakka ziyon yetkazadi. Tana vazningizni nazorat qiling. Ortiqcha vazn tufayli yurak-qon tomir tizimi zo‘riqib ishlashini unutmang.
G‘am-qayg‘udan uzoqlashing
Stress gormoni hisoblangan adrenalin ko‘p ajralsa, avvalo yurak ishi qiyinlashadi. Shunday ekan, g‘am-qayg‘ularni sabr bilan yengib o‘ting, arzimas dilxiraliklarni deb yuragingizga ozor yetkazmang. Tez-tez tabassum qilib turing. Toza havo tanga davo ekanini yodda tuting, ko‘proq piyoda yuring. Dam olish, mehnat qilish va uyqu tartibiga rioya eting. Ana shunda nafaqat yurak va qon tomirlari faoliyatini yaxshilagan bo‘lasiz, balki butun tanangizga kuch-quvvat quyilib kelayotganini his qilasiz, turmushingiz sifati ham yaxshilanadi.
Miokard infarkti — bu yurak to‘qimalari nekrozi (halokati). U oziqlantiruvchi arteriyalarning torayishi natijasida mushaklarga kislorod yetishmaganda paydo bo‘ladi.
Ishemik kasallik infarktga aylanishi uchun ba’zan hech qanday qo‘zg‘atuvchi omillar kerak bo‘lmaydi: shunchaki uyqudan uyg‘onib, karavotdan turishning o‘zi yetarli. Stress yoki noodatiy jismoniy harakatda yurak xuruji xavfi oshadi.
Bu infarkt ekanini qanday tushunish mumkin?
Asosiy belgi — ko‘krak qafasidagi kuchli og‘riq, bu ba’zan chap qo‘l, chap yelkada ham kuzatiladi. Og‘riq har xil bo‘ladi: ko‘krak qafasi siqiladi, qiziydi. Og‘riq bilan birga qo‘rquv ham qamrab oladi, inson tinchini yo‘qotadi.
Infarkt turiga qarab farqlanuvchi boshqa belgilar ham mavjud:
Xuddi astma kasalligida kuzatilgani kabi insonga havo yetishmaydi, biroq nafasni yengillashtiruvchi preparatlardan bemorning ahvoli yaxshilanmaydi;
Odam zaiflashadi, rangparlashadi, qo‘l va oyoqlari muzlaydi;
Aritmiya rivojlanadi;
Qorin og‘riydi, ko‘ngil aynishi kuzatiladi;
Inson muvozanatini yo‘qotadi, holsizlanadi, insult belgilari paydo bo‘ladi.
Yurak xuruji ro‘y berdimi yoki yo‘q - shifokorlar EKG yordamida aniqlashlari mumkin.
Yurak xuruji bo‘lsa, nima qilish kerak?
Yoningizdagi odam o‘zini yomon his qilsa va siz kasallik belgilarini yurak xurujiga o‘xshatsangiz:
Bemorning boshini baland ko‘tarib yotqizing;
Tez yordam chaqiring. Bemorni imkon qadar tezroq shifoxonaga yetkazish kerak;
Noqulay kiyim tugmalarini yeching;
Derazani oching yoki boshqa bir usul yordamida bemor yotgan xonaga toza havo kirishini ta’minlang;
Bemorning qon bosimini o‘lchang. Agar qon bosimi baland bo‘lsa, bemorning tili ostiga nitroglitserin qo‘ying. Agar ahvoli yaxshilana boshlasa, 5 daqiqadan keyin ikkinchi tabletkani berishingiz kerak. Yodingizda bo‘lsin - nitroglitserinni uch martadan ko‘p berish mumkin emas;
Aspirin tabletkasini chaynashga bering;
Agar sistolik (yuqori) qon bosimi 110 mm'dan past bo‘lsa, hech nima bermang;
Bemorni tinchlantirishga harakat qiling;
Yordamga yetib kelgan shifokorlarga xuruj qachon boshlangani, bemorning nimadan shikoyat qilgani, dori berdingizmi, bergan bo‘lsangiz, qancha - barchasi haqida ma’lumot bering.
Yurak xurujidan qanday himoyalanish mumkin?
Yurak xuruji ko‘proq 50 yoshdan oshgan kishilarda qayd etiladi. Shuningdek oila a’zolarida yurak xuruji kuzatilgan yosh erkaklar ham xavf guruhidadir.
Bundan tashqari, chekish, spirtli ichimlilar iste’moli, yuqori qon bosimi, ortiqcha vazn, noto‘g‘ri ovqatlanish va kamharakat hayot tarzi ham yurak bilan bog‘liq jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. Inson kam harakat qilsa, oxir-oqibat har qanday jismoniy harakat unga ortiqchalik qilishi mumkin.
Genetika, yosh va jins bilan bahslashib bo‘lmaydi, hayot tarzimizni esa o‘zimiz tanlaymiz. Bu profilaktikaning juda zerikarli retsepti bo‘lishi mumkin, lekin boshqalari ish bermaydi!
Qaysi kasalliklarda yurak sohasida og‘riq bo‘ladi?
Yurakning koronar zararlanishlari
Miokard ishemiyasi (angina pectoris) - to‘sh ortida bosim his qilish, jismoniy mashq qilganda chap qo‘l sohasiga og‘riq tarqalishi, ayniqsa ovqatlanganda yoki emotsianal holatlarda. Diagnostikani aniqlashtirish uchun nitroglitserin yoki dam olish bilan oydinlashtirsa bo‘ladi.
Miokard infarkti - belgilar miokard ishemiyasi kabi yuzaga keladi, lekin davom etish vaqti uzoqroq (30 daqiqaga yaqin). Dam olish yoki nitroglitserin bunda yordam bermaydi. Bunday holatda III va IV yurak tonlari eshitiladi.
Yurakning nokoronar zararlanishlari
Miokardit - miokardit bilan kasallanganlarning 75-90 % ida og‘riq kuzatiladi. Yurak sohasida bosimli, simirlovchi og‘riqlar kuzatiladi. Jismoniy mashq bilan bog‘liq bo‘lmaydi, kunning ikkinchi yarmida og‘riq kuchayishi mumkin. Nitratlar og‘riqni qoldirmaydi. Yurak EKGsi o‘zgarishlari va og‘riq orasida aniq bir bog‘liqlik bo‘lmaydi.
Perikardit - perikarditda yurak sohasidagi og‘riqlar odatiy hol hisoblanib, og‘riqning o‘ziga xos jihatlari borligi bilan ajralib turadi. Ko‘pincha og‘riq kasallik boshlanish davrlarida kuzatiladi. Perikard bo‘shlig‘ida ma’lum miqdordagi suyuqlik yig‘ilganda og‘riq simptomi kuzatilmaydi, shuning uchun perikarditda og‘riq davomli emas.
O‘tkir quruq perikarditda og‘riq ko‘proq yurak cho‘qqisi turtkisi sohasida kuzatilasada, og‘riq vaqt o‘tishi bilan butun perikardga ya’ni yurakning butun qismiga tarqalishi mumkin. Kam holatlarda og‘riq epigastra va qovurg‘a osti sohalarida kuzatiladi. Og‘riqning chap qo‘l, yelka va kurak osti sohasiga ko‘chishi bu kasallik uchun xarakterli emas. Bunda og‘riq kuchsiz, siqib ushlab turganga o‘xshash yoki o‘tkir, kesuvchi xarakterga ega bo‘ladi. Perikarditda og‘riqning o‘ziga xos xarakteridan biri uning nafas olish va tananing holatiga bog‘liqligidir. Nafas olish ko‘pincha yuzaki, chuqur nafas olganda og‘riq bo‘lganligi sababli. Ba’zida bemorlar majburiy holatda bo‘lishadi (o‘tirgan, oldinga biroz egilgan).
Kardiomiopatiya - og‘riq sindromi kardiomiopatiya bilan kasallanganlarning barchasida kuzatiladi, ayniqsa gipertrofik kardiomiopatiyalarda ko‘proq uchraydi. Og‘riq xarakteri kasallikning kechishiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pincha og‘riq atipik bo‘lib, jismoniy harakat, nitroglitserindan keyin o‘tib ketmaydigan, davomli bo‘ladi. Og‘riqning lokalizatsiyasi keng variantlarda yuzaga keladi. Ko‘p hollarda og‘riq „epizodli“ keladi, ya’ni spontan ravishda istalgan paytda paydo bo‘ladi.
Yurakning orttirilgan poroklari. Miokard gipertrofiyasi koronar qon tomirlar yetishmovchiligiga olib keladi va miokarddagi moddalar almashinuvini buzadi. Ko‘pincha miokard gipertrofiyasiga sabab aortal klapan poroklarida kuzatiladi. Bunda og‘riq perikardial sohalarda kuzatiladi.
Miokardiodistrofiya - miokardiodistrofiyaning klinik yuzaga chiqishi kam xarakterli va har xil ko‘rinishda bo‘ladi. Og‘riq perikardial sohada kuzatiladi va turli xil variantlarda keladi.
Arterial gipertoniya - gipertonik kasallik va arterial gipertoniya simptomlari perikardial sohadagi tur xildagi og‘riqlar bilan yuzaga chiqadi. Og‘riqning turli xil variantlari farqlanadi. Arterial qon bosimning ortishida aorta devorlarining zo‘riqishi va chap qorincha miokard qavatining mexanoretseptorlari natijasida og‘riq kelib chiqadi. Odatda og‘riq davomli, simillovchi va yurak sohasida og‘irlik hissini chaqiruvchi bo‘ladi.
Neyrosirkulyar distoniya (NSD) - NSD da yurakdagi og‘riq xarakterli belgidir. 4 xil tipdagi og‘riq hissi farqlanadi:
Oddiy kardialgiya – simillovchi, kuchsiz, davomli, bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom etuvchi , yurak cho‘qqisida yoki perikardial sohada kuzatiluvchi og‘riqlar bo‘ladi, bunday og‘riqlar 95 % kasallarda yuzaga chiqadi. Angionevrotik kardialgiya (25 % bemorlarda uchraydi) – xurujsimon, qisqa muddatli lekin sutka davomida ko‘p marotaba takrorlanuvchi, bosimli va siquvchi, o‘z-o‘zidan o‘tib ketuvchi, odatda validol, nitroglitserin qabul qilinganda o‘tib ketuvchi og‘riqlar kuzatiladi. Bemor xavotirlanadi, nafas yetishmasligi, pulsning ko‘payishini sezadi. EKG da ishemik o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Bu kasallik asosida koronar arteriyalar tonusi pasayishi va giperventilyatsiya yotadi.
Xurujli davomli kardialgiya (vegetativ kriz kardialgiyasi) – davomli bosimli, simillovchi, nitroglitserin va validol qabul qilganda yo‘qolmaydigan, qo‘rquv, qaltirash, yurak urishi kuchayishi, hansirash, AB oshishi bilan keladigan og‘riqlar kuzatiladi. Ko‘pincha sedativ vositalar (β-blokatorlar) qabul qilganda o‘tib ketadi. 32 % bemorlarda kasallik og‘ri kechadi. Ularda giperkatexolaminemiya kuzatiladi, psixogen kriz yoki gipotalamus disfunksiyasi tufayli.
Simpatik kardialgiya – siquvchi yoki „kuydiruvchi“ og‘riqlar perikardial, to‘sh yoni bo‘ylab kuzatiladi. Og‘riq qo‘l bilan shu sohalar palpatsiya qilinganda kuchayadi (giperalgeziya). Validol va nitroglitserin qabul qilganda o‘tib ketmaydi. Og‘riq paytida xantal qog‘oz (gorchichnik) qo‘yilganda o‘tib ketadi. Og‘riq sababi yurakning simpatik tugunlarning zararlanishidan kelib chiqadi.
Psevdostenokardiya (soxta stenokardiya) – bosimli, simillovchi, siquvchi yurak og‘riqlari to‘sh ortida kelib chiqadi. Jismoniy harakat va yurganda kuchayadi. 20 % bemorlarda kuzatiladi. Bunga sabab asosan stress natijasida kelib chiqqan giperventilyatsiya, miokard metobolizmi buzilishidir.
Asab tizimi kasalliklari bilan bog‘liq og‘riqlar
Og‘riq sindromi turli xildagi nevrologik kasalliklar natijasida ham kelib chiqadi. Birinchi navbatda umurtqa pog‘onasi kasalliklari, ko‘krak qafasi old devori va yelka mushaklari zararlanishlari (osteoxondroz, mushak-fassiya sindromlari)da og‘riq bo‘ladi. Bundan tashqari psixovegetativ sindromlarda ham og‘riq paydo bo‘ladi.
Umurtqa pog‘onasi va turli xil mushaklarda kuzatiladigan kasalliklar natijasida kelib chiqadigan og‘riq xarakteristikasi:
Mushak-fassiya yoki umurtqa-qovurg‘a sindromlaridagi og‘riqlar (no visseral):
Doimiy lokalizatsiyalangan og‘riqlar;
Tana holatiga va shu mushaklarni harakatlantirganda kuzatiladigan kuchli og‘riqlar;
Palpatsiyada aniq diagnoz qo‘yish imkoni bo‘ladi: mahalliy zararlanishlarda palpatsiya qilinganda o‘sha joyning o‘zida og‘riq bo‘lishi;
Og‘riqlarning mahalliy muolajalar qilinganda kamayishi (xantal qog‘oz, massaj, elektrofizoterapiya, novakain bilan blokada qilinganda).
Bu umurtqa pog‘onasi oralig‘idagi disklarning distrofik-degenerativ zararlanishidir. Ko‘pincha pulpoz yadrodan boshlanib, butun disklar bo‘ylab tarqaladi. Diskning degenerativ o‘zgarishlari nerv oxirlarining ikkilamchi zararlanishi ko‘krak qafasida og‘riqlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Og‘riq mexanizmi disklarning nerv tolalarini bosishi natijasida, bo‘yin radikulitlarida, nerv tolalarining yallig‘lanishlarida, vegetativ o‘zgarishlarida yuzaga keladi.
Og‘riq xarakteri bo‘yin umurtqalari osteoxondrozida turli xilda va turli xil joylarda paydo bo‘ladi. Bunda og‘riq sanchuvchi, o‘tkir, kesuvchi bo‘ladi. Og‘riq yo‘talganda, bo‘yinni harakatlantirganda kuchayadi. C6 segmentidagi nerv tolalari zararlanganda og‘riq qo‘l sohasida, yelka bo‘gimida, I-II barmoqlarda kuzatiladi, bunda og‘riq bilan birga ularning sezuvchanligi ham ortadi va mushak reflekslari ham susayadi. Ko‘krak sohasi radikulitlarida og‘riq ko‘krak sohasida paydo bo‘ladi, harakatlanganda, chuqur nafas olganda kuchayadi.
Ko‘krak qafasi old devori sindromi ko‘pincha miokard infarkti o‘tkazgandan keyin yuzaga keladi. Bundan tashqari nokoronogen yurak zararlanishlarida ham. Uning asosida yurakning patologik impulslari vegetativ nerv zanjiriga ta’sir qilishi yotadi. Shu bilan birga bu sindrom ko‘krak qafasi miozitlarida ham kuzatiladi. Palpatsiyada ko‘krak qafasi old devorida og‘riq aniqlasa bo‘ladi, ayniqsa trigger nuqtasida (2-5- ko‘krak qovurg‘alari orasi). Yelka-kurak bo‘gimidagi periartritda og‘riq ushbu bo‘gimni harakatlantirganda yuzaga chiqadi. Kuraklararo og‘riq sindromida og‘riq statik va dinamik zo‘riqishda kelib chiqadi. Ko‘krakning kichik mushagi sindromlarida og‘riq III-V qovurg‘alar orasida to‘sh suyagi yonida hosil bo‘lib, yelka sohasiga tarqaladi.
Tits sindromida to‘shga birikkan II-IV qovurg‘alar tog‘ayida og‘riq bo‘ladi. Og‘riq asosida ushbu qovurg‘alar tog‘ayining aseptik yallig‘lanishi yotadi.
Ksifoidiya – to‘satdan to‘sh suyagi asosida, xanjarsimon o‘siq sohasida paydo bo‘ladigan og‘riq bilan kechadigan sindrom.
Psixogen kardialgiya
Bu yurakdagi qandaydir patologiya natijasida kelib chiqqan og‘riqning, kasallik xuruj qilmagan paytda ham o‘z o‘zidan yurak sohasida og‘riq sezish deganidir. Og‘riq ko‘pincha yurak uchki turtkisida, perikardial sohada va chap ko‘krak so‘rg‘ichi sohasida yuzaga keladi. Og‘riq ham turli xil xarakterga ega bo‘ladi, simillovchi, sanchuvchi, kesuvci, o‘tkir, „kuydiruvchi“, siquvchi, to‘lqinsimon, nitroglitserin bilan o‘tib ketmaydigan, ammo validol yoki sedativ moddalar qabul qilganda o‘tib ketadigan bo‘ladi. Og‘riq odatda davomli bo‘ladi, ba’zida qisqa muddatda o‘tib ketadi. Bunda stenokardiyani inkor etish kerak bo‘ladi.
Savol: Ba’zida nafasni olayotganimda yuragim sanchib qoladi. Bunday paytda qisqa-qisqa nafas olaman, to sanchish o‘tib ketmagunicha. Bu holat nimadan?
Javob: Sanchuvchi og‘riq paydo bo‘lishing sababi juda ko‘p: yurak kasallanganda, stenokardiya, infarkt miokardda, yurak shamollaganida, revmatologik xastaliklar. Nevrozda, ko‘krak qafasi va qovurg‘alar shamollaganida, oshqozon va ichak kasalliklarida esa og‘riq yurak atrofida va kurak atrofida seziladi. Yurakdagi og‘riq 2 ta asosiy guruhga bo‘linadi: Anginoz (ishemik, stenokardiya) og‘riqlar hayajonlanganda, jismoniy zo‘riqishda qon oqimining kuchayishida yuzaga keladi. Shuning uchun bu og‘riq yurganda, hayajonlanganda, asabiylashganda paydo bo‘ladi va bu holatda shifokor bilan maslahatlashib, tezda nitroglitserin qabul qilinishi kerak. Ishemik og‘riqlar yondiruvchan, siqiluvchan, qisuvchan bo‘lib, odatda ko‘krak orqasida, o‘ng yelkada, qo‘lda, kurak tagida va jag‘ning pastki qismida kuzatiladi. Og‘riq kuchli nafas qisishi bilan kuzatiladi. Kuchli, ezuvchi, siquvchi, va yondiruvchi ko‘krak orqasida yoki chap tarafida paydo bo‘lgan og‘riq — o‘tkir miokard infarkti darakchisi bo‘lishi mumkin.
Kardialgiya yurak revmotologik xastalanganda, miokarditda, yurakning tashqi pardasi shamollashi — perikardda yuzaga kelib, og‘riq uzoq, sanchiqli, zirqirab og‘ruvchi bo‘ladi va ko‘krakdan chaproqda paydo bo‘lib yo‘talganda va nafas olganda zo‘rayadi.
Agar yurak atrofidagi og‘riq tana egilganda yoki burilganda, chuqur nafas olganda, nafas chiqarganda, qo‘llar harakatlantirilganda paydo bo‘lsa, bu radikulit yoki qovurg‘alarning kasallanganligi bo‘lishi mumkin. Qovurg‘a orasidagi sanchiqli, noaniq og‘riq asab tizimi kasalligi (nevroz)da ham uchraydi. Ruhiy zo‘riqish, ruhiy tushkunlikda og‘riq bo‘yin va yelkada bo‘ladi. Bunda “yuragim og‘riyati shekilli” deb kardiologga murojaat etgan bemorni tinchlantirib, boshqa mutaxassislarga uchrash tavsiya etiladi. Xuddi shunday och qolganda yoki ovqat yeganda og‘riq bo‘lsa, bu oshqozon yoki oshqozon osti bezi kasallanganligining belgisi bo‘lishim mumkin. Og‘riqning sababi umurtqa pog‘onasining ko‘krak qafasi kasalligi yoki osteoxondroz ham bo‘lishi mumkin. Maslahatimiz holatning aniq sababini aniqlash uchun kardiologga murojaat qiling!
Puls – yurak mushaklarining qisqarishini ko‘rsatib beradi. Pulsdagi o‘zgarishlar organizmdagi eng muhim bo‘lgan a’zoda kamchiliklar ketayotganidan darak beradi. Puls soni ortishi taxikardiyaning bir ko‘rinishidir.
Pulsning ko‘payishi yurak qisqarishlari soni ortganligidan dalolat beradi. Puls miokardning ishlashini ko‘rsatib beradi. Yurakning har qisqarishida tomirlarda pulsatsiya kuzatiladi. Uni ko‘pincha qo‘lning bilakuzuk sohasida aniqlasa bo‘ladi. Yurak urishi kuchayganda yoki soni ortganda – puls soni ham ortadi. Bu bir biriga bog‘liq bo‘lgan jarayondir. Shuning uchun miokardda bo‘ladigan har qanday o‘zgarish, tomirlar devorida bilinadigan pulsda ham o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi.
Puls ritmi yurakda bo‘layotgan muammolarni o‘z vaqtida aniqlab olishga imkon beradi. Fiziologik pulsning ortishidan tashqari, boshqa holatlarda shifokorga murojaat etishga “signal” bo‘ladi.
Puls sonining ortishi sabablari
Puls sonining ortishi yurak mushaklarining yaxshi rivojlanmaganidan dalolat beradi. Ayniqsa, bu holat passiv hayot tarziga ega bo‘lgan insonlarda ko‘p kuzatiladi. Tinch holatda qisqarishga moslashgan yurak, jismoniy zo‘riqishga sezuvchan bo‘ladi. Agar holat jiddiy bo‘lsa, puls kritik darajada ko‘payadi.
Pulslar sonining ortishiga sabab bo‘luvchi omillarni 2 guruhga bo‘lish mumkin:
Fiziologik;
Patologik.
Fiziologik pulslar soni ortishi – xavfsiz bo‘lib, tashqi muhit omillari sababli kelib chiqadi, masalan issiq harorat, tana holati, yosh, tana vazni, gormonal o‘zgarishlar va jismoniy zo‘riqishlar vaqtida.
Patologik puls soni ortishi – organizmdagi jiddiy kasallik haqida xabar beradi. Fiziologik ravishda (normal holatda) yurak urish soni ortishi, 5 daqiqada , uzog‘i bilan 7 daqiqada normal holatga qaytishi kerak. Agar bunday holat kuzatilmasa, organizmda biror bir jiddiy o‘zgarish kechayotganidan dalolatdir.
Fiziologik
Puls soni ortishi va arterial qon bosimining ortishi – jismoniy va psixik zo‘riqish vaqtida birgalikda kelishi organizmning tashqi qo‘zg‘atuvchisiga bo‘lgan reaksiya hisoblanadi. Inson tinchlangandan so‘ng, 5-10 daqiqa ichida puls soni ham arterial bosim ham normaga qaytishi kerak.
Fiziologik taxikardiya quyidagi holatlarda kuzatilishi mumkin:
Salbiy va ijobiy emotsional holatda;
Jismoniy zo‘riqish;
Stress natijasida yoki homiladorlik vaqtida gormonal o‘zgarish natijasida;
Og‘riq sindromida;
Jinsiy qo‘zg‘algan vaqtda;
Noqulay ob havoda (issiq havoda);
Achchiq choy, kofe, spirtli ichimlik va energetik ichimliklar ichganda;
Tamaki mahsulotlarini chekkanda;
Ayrim dori preparatlarini qabul qilganda.
Fiziologik ravishda puls soni ortishi normal holat bo‘lib, inson organizmidagi kasallikdan dalolat bermaydi va hayot uchun xavf tug‘dirmaydi.
Patologik
Patologik puls soni ortishi yurakning jiddiy kasalliklarida, yurak poroklari, infarkt va boshqa qon tomir kasalliklarida kelib chiqadi.
Organizmdagi kasalliklar natijasida yurak miokardi qisqarishi soni ortadi. Bu holat miyada gipoksiya kelib chiqmasligi uchun organizm tomonidan avtomatik ravishda yuz beradi. Patologik taxikardiya quyidagi sabablar ta’sirida kelib chiqadi:
Puls sonining ortishi organizmning himoya mexanizmi bo‘lib, kislorod yetishmovchiligini oldini olishga qaratiladi. Yurak aylanayotgan qon hajmining kamayganligini sezishi bilan tez ura boshlaydi.
Puls sonining ortishi turlari va belgilari
Yurak urish soni ortishi taxikardiya deb ataladi. Puls sonining ortishi murakkab jarayon bo‘lib, ma’lum bir klassifikatsiyaga bo‘linadi. Taxikardiyaning 3 ta asosiy turi bor. Uni quyidagi jadval orqali bilib olishingiz mumkin.
Taxikardiya turi
O‘ziga xos jihatlari
Sinusli (tugunli)
Ko‘pincha fiziologik puls soni ortishida kelib chiqadi. Stress yoki emotsional holatlarda kuzatiladi. Yurak qisqarish soni 1 daqiqada 100 tagacha yetadi. Patologik holatdan dalolat bermaydi, inson tinchlanganda normaga qayadi.
Qorinchalar usti (supraventrikulyar)
Yurak urish soni birdan oshadi, 1 daqiqada 200 ta va undan ham ko‘p. buni aniqlash uchun qon tomirlar orqali puls o‘lchanadi. Bu holat og‘riq hissini chaqiradi va ko‘krak qafasida siqilish sezadi. “O‘lib qolish xavfi” simptomi bilan kechadi.
Qorinchalar
Bunday turdagi taxikardiya bilan faqatgina shoshilinch holatlarda uchrashish mumkin. Miokarddagi patologik holat sababli, yurak 1 daqiqada 250 va undan ortiq qisqaradi. Bunday ritmda yurak ishlashi ancha qiyinlashadi. Tez tibbiy yordam ko‘rsatilmasa o‘lim holati kuzatilishi mumkin.
[box type="info" align="aligncenter" class="" width=""]Diqqat! Hech qanday tashqi ta’sirlarsiz yurak urish soni 1 daqiqada 100 ta va undan ortiq ursa, darhol shifokorga murojaat etish kerak.[/box]
Yurak urishining doimiy ortishi sabablari
Normal fiziologik yurak urish soni turli insonlarda har xil bo‘ladi. Bu insonning hayot tarzi, individual xususiyatlari yoki zararli odatlarga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zida yurak qisqarish soni ortgan, lekin inson o‘zini yaxshi his qiladi. Bu yurak mushaklarining yaxshi rivojlanganidan dalolat beradi, masalan sportchilarda.
Ammo, puls soni ortishi organizmdagi jiddiy kasallik ketayotganidan dalolat beradi, ayniqsa bosh aylanishi, qon bosimi oshishi, hansirash bilan birgalikda kelsa shifokorga murojaat etish talab etiladi.
Asoratlar qanday bo‘lishi mumkin?
Puls sonining ortishi to‘qimalarda kislorod yetishmayotganidan dalolat beradi. Yurak qonni tezroq haydashga harakat qiladi. Bu holat davom etaversa miokard qisqarish sifati buziladi va impulslar o‘tishi buziladi.
Bu esa yurakda jiddiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi, masalan miokard infarkti va hatto yurakning to‘xtab qolishi. Organizmda kislorod yetishmovchiligi kuzatilsa, miyada gipoksiya kelib chiqib inson hushini yo‘qotishi ham mumkin. Patologik taxikardiyaga sabab quyidagilar bo‘lishi mumkin:
Taxikardiyani bartaraf etish uchun unga sabab bo‘luvchi omilni yo‘qotish kerak. Asosiy kasallikni davolash uchun avvalo, maxsus tekshiruvlardan o‘tish zarur.
Puls sonini tekshirish organizmdagi kasalliklar, yurakdagi o‘zgarishlar, aritmiyalarni aniqlashda taxminiy diagnoz qo‘yish uchun yordam beradi.
Yurak urish soni ortganda shifokor tomonidan quyidagilar buyurilishi mumkin:
Valoserdin;
Valeryanka;
Pustirnik;
Valokordin;
Korvalol.
Bu moddalar sedativ va tinchlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Yurak qisqarish soni kuchli oshsa, nima qilish kerak?
Yurak urish soni kuchli oshganda va inson umumiy ahvoli og‘irlashganda zudlik bilan tez tibbiy yordamga murojaat qilish kerak. Tibbiy yordam kelgunga qadar bemorni tinchlantirish, gorizontal holatda havo kelishi ta’minlash kerak.
Quyidagi chora tadbirlarni amalga oshirish zarur:
5-6 marotaba burun bilan chuqur nafas olib, og‘iz bilan sekin chiqaring;
Sharni bir necha marotaba puflab shishiring;
Ko‘z olmasi sohasini yengil massaj qiling;
Salqin suvda yuvinib oling;
Tez tibbiy yordam shifokori bemorga adrenoblokatorlar berib, yurak qo‘zg‘aluvchanligini kamaytiradi. Keyinchalik Anaprilin, Fenozepam yoki Fenobarbital bilan davo olib borilishi mumkin.
Kam hollarda jarrohlik amaliyoti o‘tkaziladi. Bunda yurakning impuls hosil qiluvchi nerv tolalari koagulyatsiya qilinadi va miokard qisqarishlari soni kamaytiriladi.
Puls soni oshishi bu kasallik emas. Bu holat yurakning fiziologik yoki patologik o‘zgarishlaridan dalolat beradi. Yurak urish soni normal bo‘lgan holatda, o‘z sog‘lig‘ingizga e’tibor bering, sog‘lom turmush tarziga rioya eting.
[box type="error" align="aligncenter" class="" width=""]Diqqat! Maqola davomida keltirib o‘tilgan kimyoviy preparatlar, faqatgina ma’lumot uchun berilgan. O‘zingizda biror o‘zgarish sezsangiz, albatta, shifokorga murojaat qiling! Zero, sog‘ligingiz o‘z qo‘lingizda![/box]
Yurak (kardial) astma – inspirator hansirash, nafas olish yetishmovchiligi bilan kechuvchi klinik sindromdir. Kardiologiyada yurak astmasi chap qorincha yetishmovchiligining asorati sifatida namoyon boʻluvchi holat deb baholanadi. Yurak astmasida miokard qisqarish xususiyati birdan kamayadi va kichik qon aylanish doirasida dimlanish kuzatiladi, bu esa nafas yetishmovchiligi va qon aylanish doirasidagi kamchiliklarga sabab boʻladi. Ushbu holat natijasida oʻpka shishi kelib chiqadi va koʻpincha oʻlimga sabab boʻladi.
Kardial astma sabablari
Kardial astma yurak ishining buzilishi bilan yoki yurakka bogʻliq boʻlmagan kasalliklar natijasida rivojlanishi mumkin. Yurak astmasi birlamchi oʻtkir yoki surunkali (chap qorincha yetishmovchiligi asorati) boʻlishi mumkin. Sindrom YIK (yurak ishemik kasalligi), oʻtkir infarkt, nostabil stenokardiya, aterosklerotik kardiskleroz, oʻtkir miokardit, tugʻruqdan keyingi kardiomiopatiyalar, yurak anevrizmasi natijasida kelib chiqadi.
Arterial gipertenzianing paroksizmal koʻrinishi, yurak chap qorinchasining zoʻriqish bilan ishlashi, hilpillovchi aritmiya huruji va yurak boʻlmachalari trepetaniyasi kabi holatlar yurak astmasiga olib keluvchi xavf omillariga kiradi.
Bundan tashqari, yurak astmasiga mitral va aortal klapan nuqsonlari (stenoz va yetishmovchilik) ham sabab boʻladi. Infeksion kasalliklardan pnevmoniya, oʻtkir glomerulonefrit, bosh miya qon aylanishining oʻtkir buzilishi ham yurak astmasi bilan asoratlanishi mumkin. Xavf omillariga jismoniy zoʻriqish, kuchli emotsional stress, infuziya natijasida gipervolemiya, haddan ortiq suyuqlik koʻp ichish kabi holatlar kiradi.
Patogenezi
Yurak astmasi rivojlanish mexanizmi yurak gemodinamikasining buzilishi, ayniqsa chap tomonlama yurak kameralarida qon hajmining koʻpayishi, oʻpka venalarida qon bosimining ortishi va kichik qon aylanish doirasida dimlanish bilan tushuntiriladi. Oʻpkadagi qon tomirlar oʻtkazuvchanligi ortishi hisobiga qonning suyuq qismi oʻpka toʻqimalari orasida toʻplanadi va oʻpka shishi rivojlanadi. Bu esa alveolalar va qon tomirlar oʻrtasida gaz almashinuvi buzilishiga olib keladi.
Yurak astmasi xuruji vaqtida yuzaga chiqadigan klinik belgilar nafas boshqaruvining neyroreflektor bosqichi va bosh miyada qon aylanishining buzilishi bilan tushuntiriladi. Vegetativ belgilar nafas markazlarining qoʻzgʻalishi tufayli yuzaga chiqadi.
Yurak astmasi belgilari
Yurak astmasi sindromining “xabarchi” belgilariga 2-3 kun davom etadigan hansirash, jismoniy harakatlar vaqtida yoʻtal tutishi, koʻkrak qafasida siqilish hissi kabilar kiradi. Kardial astma belgilari koʻpincha tunda yuzaga chiqadi, chunki bu vaqtda qon aylanishining adrenergik boshqaruvi sust boʻladi, yaʼni yurakda qon oqimi hajmi koʻpayadi. Kunning erta qismida kardial astma xuruji jismoniy yoki psixoemotsional zoʻriqish bilan bogʻliq.
Yurak astmasi xuruji toʻsatdan boshlanadi, bemor tunda nafas yetishmovchiligi sababli uygʻonib ketadi va hansirashdan aziyat chekadi, quruq yoʻtal kuzatiladi (keyinchalik shaffof balgʻam ham ajrala boshlaydi). Bemor gorizontal holatda yota olmaydi, majburiy holatni egallaydi. Oyoqlarini pastga tushiradi va biroz oldinga egilgan holatda oʻtiradi. odatda ogʻiz bilan nafas oladi va gapirishga qiynaladi. Bemor qoʻzgʻalgan, xavotirlanadi va oʻlib qolishdan qoʻrqish holatida boʻladi. Koʻruvda ogʻzi lab uchburchagi va tirnoqlarda sianoz, taxikardiya, diastolik arterial bosim ortadi. Auskultatsiyada kichik pufakli nam xirillash, ayniqsa oʻpkaning pastki qismida aniq eshitiladi.
Yurak astmasi bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom etishi mumkin. Davomiyligi astmaga sabab boʻladigan asosiy kasallikka bogʻliq. Mitral stenoz natijasida kelib chiqadigan astma xuruji kam kuzatiladi, chunki kichik qon aylanish doirasida oʻpka arterialarining torayishi sabab boʻladi (refleks Kitayev).
Oʻng qorincha yetishmovchiligida astma xuruji rivojlanmasligi ham mumkin. Baʼzida xuruj vaqtida reflektor tarzda bronxospazm yuzaga kelishi va bronxial astma xuruji kabi simptomatika rivojlanishi, hamda diagnoz qoʻyishda qiyinchilik tugʻdirishi mumkin.
Uzoq vaqt davom etuvchi yurak astmasi xuruji natijasida sianoz, sovuq ter ajralishi, boʻyin venalarining kengayishi, pulsning ipsimon boʻlishi, qon bosimining pasayishi va bemor umumiy ahvolining ogʻirlashuvi kuzatiladi. Oʻpka shishida koʻpikli balgʻam ajralishi koʻpayadi, kichik va oʻrtacha pufakli nam xirillashlar oʻpkaning barcha sohalarida eshitiladi.
Yurak astmasi diagnostikasi
Yurak astmasini toʻgʻri davolash uchun boshqa kasalliklardan farqlab olish zarur, masalan bronxial astma, yutqin stenozi, uremiya vaqtidagi hansirash, mediastinal sindromlar, isterik holatlar. Yurak astmasini tashxislash uchun sindrom klinik belgilari, anamnez yigʻish, rentgenografiya va EKG tekshiruvlari oʻtkazish kerak boʻladi.
Yurak astmasi xuruji vaqtida auskultatsiya oʻtkazish biroz qiyin, chunki nafas yetishmovchiligi holatida xirillashlar tonlarni ajratib olishni biroz qiyinlashtiradi. Ammo, shunday boʻlsa ham malakali shifokor yurak tonlarining boʻgʻiqlashuvi, oʻpka arteriyasida II ton aksenti, hamda asosiy kasallik belgisi – yurak ritmining oʻzgarishi, aorta yoki yurak klapanlaridagi kamchiliklar haqida bilib olish mumkin. Puls toʻlishining kamayishi, arterial qon bosimining pasayishi kuzatiladi. Oʻpkani eshitganda nam xirillashlar aniqlanadi.
Yurak astmasida rentgenogrammada kichik qon aylanish doirasida venoz dimlanish va oʻpka surʼatining xiralashuvi, oʻpka ildizlari aniq namoyon boʻlmasligi oʻpka shishidan dalolat beradi. Xuruj vaqtida EKG da ST tishchalar intervali pasayishi, tishchalar amplitudasining pasayishi, aritmiya belgilari, koronar yetishmovchilik belgilari aniqlanadi.
Reflektor ravishda bronxospazm bilan kechuvchi, xushtaksimon xirillash va shilliq ajralishining koʻpayishi va bronxial astma xurujini istisno qilish uchun bemor yoshiga eʼtibor beriladi (yurak astmasi koʻpincha qari yoshdagi insonlarda kuzatiladi), allergik anamnez, surunkali oʻpka kasalliklari, yurak qon tomir tizimidagi patologiyalar haqida maʼlumot yigʻish zarur.
Yurak astmasi davosi
Kardial astma oʻz-oʻzidan oʻtib ketadigan holat boʻlsada, oʻpka shishi natijasida bemorda oʻlim holati sodir boʻlish ehtimoli yuqori boʻlishi bilan xavfli hisoblanadi. Shuning uchun yurak astmasi xurujida tez tibbiy yordam koʻrsatish shart. Davo chora tadbirlari asosan nafas markazini neyroreflektor qoʻzgʻalishini oldini olish, emotsional zoʻriqishni bartaraf etish va kichik qon aylanish doirasidagi dimlanishni korreksiya qilish kabilardan iborat.
Xuruj vaqtida bemor ahvolini yaxshilash uchun maksimal darajada tinchlik, bemorga qulay boʻlgan (oʻtirgan holatda) holatni taʼminlash, oyoqlarni issiq vanna qilish kerak boʻladi. Har 5-10 daqiqa davomida til ostiga nitroglitserin tashlanadi, hamda arterial qon bosimi tekshirib turiladi.
Yurak astmasi xurujida ogʻriqni qoldirish uchun narkotik analgetiklardan foydalaniladi, bu hansirashni ham kamaytiradi. Kichik qon aylanish doirasida dimlanish va arterial gipertenziya va venoz dimlanishni qon chiqarish yoʻli bilan (300 ml qon) bartaraf etish mumkin. Bundan tashqari tananing periferik qismlariga jgut qoʻyish ham mumkin (30 daqiqadan oshmasligi zarur).
Shifoxona sharoitida kislorod (etil spirtdan oʻtkazgan holda) bemorga ingalyatsiya yoʻli bilan yetkaziladi, bu ham oʻpka shishini kamaytiradi. Katta dozada siydik haydovchi preparatlar (furosemid) buyuriladi. Deyarli barcha yurak astmasi xurujlarida vena ichiga yurak glikozidlari – strofantin yoki digoksin qoʻllaniladi. Eufillin – bronxial va yurak astmasi birgalikda kelganda yaxshi yordam beradi. Xuruj bartaraf etilgandan soʻng, asosiy kasallik davolanadi.
Kasallik oqibati va profilaktikasi
Kasallik xuruji oqibati asosiy kasallik ogʻirlik darajasiga bogʻliq boʻladi. Koʻpincha xuruj oqibati salbiy yakunlanadi. Ammo, toʻgʻri buyurilgan davo muolajalari bemor hayotini saqlab qolishga erishiladi.
Yurak astmasi profilaktikasi surunkali yurak qon tomir kasalliklarini davolash, infeksion kasalliklardan saqlanish, yurak ishemik kasalligi, arterial gipertenziyani bartaraf etish kabi chora tadbirlardan iborat.
Yurak kasalliklarda eng kop qollaniladigan dori vositalari mazkur sahifada keltirilgan.
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
Yassioyoqlikning quyidagi klinik belgilari mavjud: boldir - panja bo‘g‘imi suyaklari joylashishida shunday buzilish ro‘y beradiki, panja kaftining o‘rtasi – yerga tegmaydigan qismi yassilanib, tegadigan bo‘ladi, natijada, oyoq kafti kengayib, yalpoqlanib qoladi. Bu kasallik qizlar va o‘g‘il bolalarda deyarli bir xil darajada uchraydi. Yuqorida sanab o‘tilgan o‘zgarishlar natijasida bolalarning qadam tashlashi buziladi, og‘irlik oyoq kaftiga zarb bilan tushadi va tayanch-harakat sistemasining yuqori qismiga ham noto‘g‘ri taqsimlanadi, ikkilamchi deformasiya va kasalliklar paydo bo‘ladi. Oyoq venalarining varikoz kengayishida ham yassioyoqlikni ma’lum darajada sababchi deb ko‘rsatish mumkin.
Davolash usullari haqida gapirganda, yassioyoqlik aniqlanishi bilan muolajalarni boshlash zarurligini aytish maqsadga muvofiq. Tug‘ma yassioyoqlikda bola chillalik davridan boshlab davolovchi massaj va vanna qabul qilgani ma’qul. Orttirilgan yassioyoqlikning birinchi belgilari paydo bo‘lishi sezila boshlagach – davolovchi massaj, kalsiy xlor eritmasi bilan elektroforez, parafin yoki ozokerit aplikasiyalari, tuzli davolovchi vannalar buyuriladi. Poyabzal, albatta, supinatorli bo‘lishi kerak. Umuman oyoq kiyimi haqida gapirganda, kun davomida faqat bitta oyoq kiyimida yurish maslahat berilmaydi, uni bir-ikki marta almashtirish maqsadga muvofiq. Ushbu kasallikda xirurgik usuli juda kam holatlarda qo‘llaniladi.
Yassioyoqlik uzoq vaqt davolanadigan, sabr va qanoat talab qiladigan kasallik ekanligini unutmaslik kerak. Bu kasallikni bolalarda asoratsiz to‘liq davolash mumkin. Kattalarda ham davolash muolajalari doimiy ravishda o‘tkazib turilsa, hech qanday asoratlar kuzatilmaydi.
Endi yassioyoqlikni davolashda va uni oldini olishda qo‘l keladigan (qo‘llaniladigan) ba’zi bir mashqlarni sizni e’tiboringizga havola etsak.
Tik turing, oyoq uchlari bir-biriga tegib tursin, tovon esa ajratilgan holatda, tanani galma-gal o‘ng va chapga buring;
Oyoq uchi va tovonda yuring;
Oyoq barmoqlarini qisgan holda so‘ngra yozgan holda harakatlaning;
Kuniga 3-4 mahal 10-15 daqiqadan oyoqlarning tashqi tovoni bilan yuring;
Oyoq uchlari yordamida biror buyumni poldan ko‘taring. Masalan, qalamlarni;
Saytimizda e’lon qilingan “Yassioyoqlik – davosiz dard emas” maqolasi ko‘pgina foydalanuvchilarning qiziqishiga sababchi bo‘ldi va shu yuzasidan savollar ham talaygina berildi (berilmoda). Savollarning asosiy ko‘rinishi yassioyoqlikni tuzatish, uni butkul bartaraf etish xususida bo‘lmoqda. Bugun yassioyoqlikni bartarat qilish uchun qanday choralar ko‘rish haqida suhbatlashamiz.
Tuzatsa bo‘ladigan dard...
Odatda orttirilgan oyoq-kaft nuqsonlarini tuzatsa bo‘ladi. Maxsus realibitatsion choralar kasallikning og‘ir ko‘rinishiga o‘tib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Yassioyoqlikdan qiynalayotgan bolani yilida bir marta ortoped ko‘rigiga ko‘rsatib turish lozim. Va holatdan kelib chiqib yiliga ikki bor konservatib davo choralari qo‘llaniladi. Bunda mushaklarni rag‘batlantiruvchi elektr va ultratovush usullari, kontrast dush, suvosti massajlari, davolash gimnastik kurslar qo‘llaniladi. Oyoq shaklidan kelib chiqqan holda shifokor ortoped tavsiya etgan patak-supinatorlarni poyafzalga qo‘yishga to‘g‘ri keladi. Ortopedik pataklarlani qo‘yish kerak bo‘lgan poyafzallarning orqasi qattiq va bolder-oyoqni mahkam ushlab turadigan, poshnali (taxminan, 2,5 sm) bo‘lishi lozim.
Davo gimnastikasi
Davo gimnastikasi, agar uni har kuni bajarib tursangiz tuzalish ehtimolligi juda ortadi. Yozda bolani tez-tez qum, toshchalar ustida yalangoyoq yurishga o‘rgating, oyoq barmoqlari bilan orcha qubbuasi va tayoqchalarini olib o‘ynasin.
[caption id="attachment_2682" align="aligncenter" width="423"] Yurish uchun maxsus[/caption]
Qishda esa har kuni massaj gilamchalarida yursin, oyoq barmoqlari bilan polda sochilib yotgan qalamlarni terishga majburlang, xona bo‘ylab oyoq uchi va tovonda galma-gal yurishga zamin yarating. Agar bu mashqlar bolada o‘yin shaklida, hech bir majburiyatlarsiz amalga oshirilsa, samara yana ham oshadi.
Qo‘llanma
Yosh ota-onalarda yassioyoqlikni uy sharoitida ham aniqlash mumkinmi, degan savol tug‘ilishi tabiiy hol. Bolada 4-5 yoshdan so‘ng yassioyoqlik bor yo‘qligini mustaqil aniqlash mumkin. Buning uchun bola oyoqlariga yog‘li krem, yod yoki guash surtish, so‘ngra uni oq qog‘oz ustida to‘g‘ri va tekish qo‘yish lozim. Oyoqlarning izi yaqqol ko‘rinib turadi. Izga diqqat bilan razm soling!
[caption id="attachment_2683" align="aligncenter" width="325"] Yassioyoqlikni aniqlash uchun test[/caption]
Me’yorda oyoqning ichki cheti chuqur bo‘ladi (bu joydan qog‘ozda iz qolmaydi). Ana shu chuqurcha oyoq kengligining qariyb yarmidan ko‘pini egallashi kerak. Agar umuman bo‘lmasa yoki tor bo‘lsa (oyoqning yarmidan kamrog‘i) – yassioyoqlik bor. Albatta bu ehtimolga yaqin taxmin. Shuni inobatga olgan holga, agar bolangizda yassioyoqlik bor deya gumon qilsangiz darhol ortopedga murojaat qilishingizni tavsiya etamiz. Zero, ilk davrlarda aniqlangan yassioyoqlikni tez va yengil davolash mumkin.
Asosan bolalarga ortopedlar maxsus ortopedik oyoq kiyimlar yoki pataklardan foydalanishni tavsiya etishadi. Bunday ortopedik mahsulotlar kasallikning keyingi rivojini to‘xtatadi va og‘riqlardan xalos etadi. Lekin oyoqda yassioyoqlik avj olgan hamda turli shishlar yuzaga kelgan bo‘lsa, bunday mahsulotlar samaraliligi juda kam bo‘ladi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish lozimki, yassioyoqlikning rivojlanishi siz-u biz kiyayotgan poyafzallarga bevosita bog‘liq. Masalan, baland poshnali, platformali, tekis taglikli ayollar tuflilari, uchi juda tor erkaklar tuflilari, krasovkalar (2 soatdan oshiq yurish tavsiya etilmaydi) yassioyoqlik shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi.
Foydali mashqlar
Endi yassioyoqlikni davolashda va uni oldini olishda qo‘l keladigan (qo‘llaniladigan) ba’zi bir mashqlarni sizni e’tiboringizga havola etsak.
Tik turing, oyoq uchlari bir-biriga tegib tursin, tovon esa ajratilgan holatda, tanani galma-gal o‘ng va chapga buring;
Oyoq uchi va tovonda yuring;
Oyoq barmoqlarini qisgan holda so‘ngra yozgan holda harakatlaning;
Kuniga 3-4 mahal 10-15 daqiqadan oyoqlarning tashqi tovoni bilan yuring;
Oyoq uchlari yordamida biror buyumni poldan ko‘taring. Masalan, qalamlarni;
Shuningdek, oyoqlarda boldir va tovon mushaklari sholligida (poliomiyelit kasalligi ro‘y beradi) asorati yoki DSP (bolalar serebral falajligi), shuningdek tovon jarohatlanishi ham ko‘pincha yassitovonlikni keltirib chiqaradi. Ba’zida ota-onalar kasallikka unchalik e’tibor berishmaydi. Chunki yassitovonlikning erta davrida uning belgilari kuzatilmaydi. Lekin vaqt o‘tib, tovonning o‘ziga xos amortizatsiya vazifasi buziladi va bu hol tayanch faoliyatini susaytiradi. Yurish vaqtida hamma kuch boldir, chanoq-son bo‘g‘imiga, bel umurtqalari pog‘onasiga tushadi va buning oqibatida bo‘g‘im kasalligi (artrozlar), umurtqalar pog‘onasi qiyshayishi (skolioz) kasalligi kelib chiqishi mumkin. Shuning uchun yassitovonlik qancha tez aniqlansa va uning davolanishi qancha barvaqt o‘tkazilsa, kasallik rivojlanishini bartaraf qilsa bo‘ladi.
Kasallikni davolash
Yassitovon xastaligini davolashda o‘ziga xos davolash uslublari qo‘llaniladi. Ko‘proq fizioterapevtik davolash – parafin, elektroforez bilan davolash, gimnastika, massaj (maxsus uqalash) yaxshi natija beradi. Kasallikning dastlabki davrida eng foydali muolaja uqalash bo‘lib, u mushaklarning qotishiga, qon aylanishini me’yoriy holatga keltirishga, tovon bo‘g‘imlari va paylariga yaxshi ta’sir o‘tkazadi. Davolash vaqtida umurtqalar pog‘onasiga ham ahamiyat berish zarur. Negaki, yassitovonlikda bu a’zo shakli o‘zgarishi mumkin.
Yassitovonlik tashxisi qo‘yilgach, bola maxsus oyoq kiyim kiyishi kerak. Eng asosiysi, tanlangan poyafzal bola oyog‘ining o‘lchamiga to‘g‘ri kelishi zarur. Tabiiy matolardan tayyorlangan, tovoni qattiq va uncha katta bo‘lmagan, poshnali, qulay poyafzal bemor bolalarning tovoni uchun foydali. Ota-onalar shuni yodda tutishlari kerakki, yassitovonlik erta aniqlanmasa va davolanmasa, tovon shakli buzilishiga sabab bo‘lib, tayanch-harakat a’zolarida turli xil kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Issiq ob-havodan himoyalanish uchun aholiga JSSTning tavsiyalari:
Mahalliy sog‘liqni saqlash tashkilotlarining tavsiyalariga rioya qiling.
Xona haroratini salqin saqlang va haroratni doimiy o‘lchab boring. Haroratning kunduzi 32°C, kechqurun 24°C darajadan oshmasligi meyor hisoblanadi. Xona haroratini pasaytirish uchun quyosh tushadigan derazalarni parda va jalyuzi bilan yopish, erta tong va kechgi mahal derazalarni ochib, nam sochiqlarni osib qo‘yish mumkin.
Jaziramada yurishdan saqlaning. Ko‘proq salqin xonalarda bo‘lishga harakat qiling. Kunning eng issiq pallasida ko‘chaga chiqishdan saqlaning. Imkon qadar og‘ir jismoniy harakatlar qilmang. Bolalar va jonivorlarni avtomobil ichida qoldirmang.
Tana haroratini pasaytirish uchun ko‘proq suyuqlik iching. Tez-tez salqin dush va vanna qabul qiling. Tabiiy matodan tikilgan yengil va keng liboslar kiying. Quyoshdan himoyalovchi ko‘zoynak va bosh kiyimsiz ko‘chaga chiqmang. Tunda issiq haroratdan qiynalmaslik uchun yengil ko‘rpa-to‘shakdan foydalaning, ustingizni adyol bilan yopmang. Doimiy ravishda suyuqlik iching, alkogolli ichimliklardan tiyiling, kofein va qand mahsulotlarini meyoridan ortiq qabul qilmang.
Kam miqdorda, tez-tez ovqatlaning. Oqsilga boy mahsulotlar iste’molini cheklang.
Hayotining ko‘p qismini yolg‘iz o‘tkazuvchi do‘stlaringiz, qarindoshlaringiz va qo‘shnilaringizdan tez-tez xabar olib turing. Yolg‘iz qariyalar va bemorlardan har kuni boxabar bo‘ling. Biror dori vositasini doimiy ravishda qabul qilayotgan bo‘lsangiz, bu vosita organizmdagi termoregulyatsiya va suyuqlik balansiga ta’sir qilmasligi xususida davolovchi shifokoringiz bilan maslahatlashing.
Dori vositalarini 25°C dan yuqori bo‘lmagan haroratda yoki muzlatgichda saqlang (qadoqdagi dori vositasini saqlash bo‘yicha berilgan qo‘llanma bilan tanishgan holda).
Surunkali kasalliklar bilan og‘rigan yoki ko‘p miqdorda dori vositasi qabul qilayotgan bo‘lsangiz, bu bo‘yicha tibbiyot xodimlari bilan maslahatlashing.
Gripp va yuqori nafas yo'llarining infeksiyalarini alomatlarini davolash uchun eng ko’p ishlatiladigan dori vositalardan biri Griphotdir.
Griphotbu – alohida paketlarga qadoqlangan eriydigan granulalar.
Har bir paket tarkibi:
Faol moddalar: parasetamol - 500 mg, fenilefrin gidroxlorid - 10 mg, oksalamin sitrat - 100 mg, xlorfeniramin maleat - 2 mg; Yordamchi moddalar: tartarik kislota, limon kislotasi, natriy gidrokarbonat, natriy karbonat, xinolin sarig'i, limon lazzati, Kollidon K-30, saxarin, saxaroza.
Shamollash va grippda balg’am ko’chirish uchun qo'llaniladigan boshqa preparatlar: Teraflyu, Rinil hotmiks, Insti, Sinupret ekstrakt, Rinomaks, ASS va hk.
*Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar mavjud. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashing.
Yo‘g‘on ichak eroziyasi (shilliq qavatining yaralanishi, yorilishi) kelib chiqishiga ba’zan organizmdagi gormonal o‘zgarishlar, ba’zida esa qo‘shilib kelayotgan bir necha xil kasalliklar (zaharli buqoq, pankreatit – oshqozon bezi yallig‘lanishi, qandli diabet singarilar) sabab bo‘ladi.
Shuningdek yo‘g‘on ichakda infeksiyalar ko‘payishi oqibatida shu soha shilliq qavati hamda mushak qavati nervlari boshqarilishi buziladi, immunitet susayadi va eroziya paydo bo‘ladi. Juda sho‘r hamda achchiq mahsulotlarni iste’mol qilish, vitamin E va C yetishmasligi, ovqatni yaxshi chaynamasdan yutish, spirtli ichimliklar ichish, ortiqcha ovqat yeyish, shuningdek kam kletchatkali va o‘tkir ziravorli taomlar ham yo‘g‘on ichak shilliq qavatini ta’sirlantirib eroziyani vujudga keltiradi.
Bemorlar ko‘pincha qorinning tutib-tutib og‘rishidan shikoyat qiladilar. Ichning dam bo‘lishi, soxta xojat qistashi, ko‘ngil aynab qusish, ichning goh ketib goh qotishi, najasga shilliq yoki qon aralashgani kuzatiladi. Og‘riqlar dastlab kindik atrofida boshlanadi, keyinchalik chap yonboshda zo‘rayadi. Bunday vaqtda bemorning og‘zi taxirlashib, ishtaxasi yo‘qoladi, asabiylashadi. Ba’zan, ya’ni kasallik rivojlanganda tana harorati ko‘tarilishi ham mumkin. Yo‘g‘on ichak eroziyasiga chalingan bemorlar proktolog shifokor nazoratida qunt bilan muolaja olishlari zarur. Aks holda dard battar zo‘rayadi, ichakdan qon oqishi ko‘payadi, zararlangan joyda xavfli o‘smalar rivojlanadi.
Ichak tutilishi ham mumkin
Yo‘g‘on ichak saratoni qishloq aholisi o‘rtasida shahardagiga nisbatan bir necha foiz kamroq uchraydi. Buning sababi shundaki qishloqliklar dasturxonida tabiiy mahsulotlar hamisha bo‘ladi, ular kletchatkasi ko‘p sabzavot va oshko‘klarini doimiy ravishda iste’mol qilishadi. Shaharda yashovchilar esa asosan qadoqlangan, rafinirlangan va tozalangan mahsulotlarni iste’mol qiladilar. Bundan mahsulotlar kam kletchatkali bo‘lib, yo‘g‘on ichakda qabziyat, kolit singari turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Yo‘g‘on ichak saratoni xavfli epitelial o‘smalarning har xil joylashishi bilan kechadi. Xavfli o‘smalar juda sekin (bir necha o‘n yillar ) rivojlanadi. Bu vaqtlar oralig‘ida o‘smalar ko‘payib (bo‘linib) atrofdagi a’zolarga o‘sib kiradi. Ko‘pincha yo‘g‘on ichak sohasidagi limfa tugunlari, keyin esa o‘pka va jigar zararlanadi.
Yo‘g‘on ichak rakining ilk alomatlari
Yo‘g‘on ichak rakining ilk alomatlari ichakdan qon oqishi, ich kelishining buzilishi, qorin og‘rishi va tenezm (soxta xojat qistashi) bilan ifodalanadi. Bemorlarning ba’zilari ichagidan qip-qizil qon oqadi, bu orqa chiqaruv teshigi va to‘g‘ri ichak rakining belgisidir. Agar o‘sma chambar ichakning chap yarmida jolashsa ichakdan oqqan qon rangi to‘q qizil tusda bo‘ladi va axlatga aralashgan holda ko‘rinadi. Chambar ichakning o‘ng yarmidagi saratonda esa qon yashirin tarza oqadi, ya’ni axlatdagi qon ko‘zga tashlanmay, faqat maxsus tekshiruv paytidagina aniqlanadi. Bemorning bir necha kunlar (ba’zan haftalar) davomida ichi kelmasligi va qorin sohasida og‘riq bo‘lishi chambar ichakning chap yarmi va to‘g‘ri ichak saratoni uchun xos belgilardir. Shuni ham aytish joizki, yo‘g‘on ichak saratonining 70-85 foiz hollarida ichak batamom tutilib qolishi ro‘y beradi. Bunday vaqtda tezlik bilan jarrohlik amaliyotini qo‘llash zarur.
Ba’zan ich ketishi bilan qabziyat almashinadi, oz miqdorda bo‘tqasimon va suyuq najas ajraladi, goho badbo‘y yel chiqib axlat xuddi qo‘y qumalog‘i shaklida bo‘ladi. Shuningdek bemorlarda ich yurishishi qiyinlashadi, ular xojatga borganlarida oxirigacha bo‘shanmaganliklarini sezadilar, ko‘pincha soxta ich qistashidan bezovtalanishadi. Bunday holatlar davomiy bo‘lganda bemor albatta proktolog maslahatiga borishi kerak. Kasallikni aniqlash uchun avvalo ultratovush (UTT) tekshiruvidan o‘tkaziladi. Mabodo o‘sma rivojlanib ketgan bo‘lsa kompyuter tomografiya va yadro magnitli rezonans tomografiya o‘tkazish talab etiladi. Ba’zan yo‘g‘on ichak sohasini paypaslab ko‘rishning o‘ziyoq dardni aniqlashga yordam bersa, ba’zida esa rektoromanoskopiya, fibrokolonoskopiya va kolonoskopiya qo‘llanadi.
Agar kasallik endigina boshlanayotgan bo‘lsa dori-darmon muolajalari va jarrohlik usuli yordamida bemorni davolash mumkin. Muhimi, jarrohlikdan qo‘rqmaslik lozim. Shuningdek bemor yomon hayollarga berilmay, tuzalishiga o‘zini ishontirishi zarur.
Ba’zan nasl suradi
Agar oilada shu dard bilan og‘riganlar bor bo‘lsa, ularning farzandlari yoki nabiralarida ham bu dard kelib chiqishiga moyillik kuzatiladi. Saratonga uchramaslik uchun ular (ayniqsa 40-50 yoshlaridan keyin ) proktolog tekshiruvidan tez-tez o‘tib turishlari hamda yo‘g‘on ichak faoliyati buzilishiga yo‘l qo‘ymasliklari kerak.
Maslahatlarimiz shuki, avvalo ovqatlanishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘ying. Qovurilgan ovqatlarni doimiy tarzda iste’mol qilishdan saqlaning. Xo‘l meva va sabzavotlar, ayniqsa ko‘katlarni cheklanmagan miqdorda yeb turing. Qadoqlangan va rafinirlangan mahsulotlar, shuningdek ko‘cha-kuyda pishirib sotiladigan oziq-ovqatlardan o‘zingizni tiying.
Surunkali ich qotish ro‘y bersa, axlatda shilliq yoki qon ko‘rinsa, qorin atrofida tez-tez og‘riq tursa va soxta xojat qistashi hamda quruq kuchanishlar bezovta qilsa mutaxassis shifokorga ko‘rining.
Bir kunda ikki mahal (ertalab va kechqurun ovqatdan keyin ) ich bo‘shalishiga harakat qiling. Buning uchun ichni yumshatuvchi mahsulotlar, kletchatkasi bor oziq-ovqatlar yeb turing, ko‘proq ko‘k choy iching.
Qahva va quyuq damlangan qora choyni cheklangan miqdorda ichishingiz mumkin.
Yonoqlardagi toshmalar chekishni tashlash va o‘pka faoliyatiga e’tibor qaratish kerakligidan darak beradi. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullaning, shuningdek ichaklaringiz faoliyatiga e’tibor bering, balki uni davolash kerakdir.
Burun
Burun ustidagi toshmalar yurakdagi yoki qon bosimi muammolaridan darak beradi. Shifokorga ko‘rining, shuningdek qahva va spirtli ichimliklar ichishni to‘xtating. Ko‘proq tomirlar holatini yaxshilovchi oziq-ovqatlar: yong‘oqlar, zaytun yog‘i, achchiq shokolad va baliq iste’mol qiling.
Lablar
Bu sohadagi yallig‘lanish ichaklar disbakteriozidan, lablarning qonsizligi esa anemiyadan darak beradi. Ko‘proq ko‘katlar, yong‘oqlar va achitilgan sut mahsulotlarini iste’mol qiling.
Iyak
Iyakdagi toshmalar organizmdagi gormonlar muvozanatining buzilganini bildiradi. Malakali endokrinolog, ginekolog yoki androlog yordamidan foydalaning. Uyqu rejimiga amal qiling, qahva va choy o‘rniga toza suv iching.
Yozda hatto yuzada o‘tkaziladigan piling ham yuz va tana terisining qisman pigmentatsiyasini keltirib chiqarishi mumkin. O‘rtacha piling – demarkatsiya chizig‘i holatini buzadi, chuqur piling esa butunlay giperpigmentatsiya holatiga olib keladi, bunda butun yuz terisi qoramtir dog‘lar va chandiqlar bilan qoplanadi.
Shuning uchun yaxshisi pilingni yilning salqinroq vaqtlariga, quyosh unchalik faol bo‘lmagan davrga qoldirgan ma’qul.
Yuz va tana terisini oqartirish
Yozda terini oqartirish amallarini o‘tkazmagan ma’qul, chunki bu amallardan keyin quyoshda yurish holatlari ko‘p sonli kuyishlarga olib kelishi mumkin.
Taom tayyorlashda masalliqlarning eskirmaganiga e’tibor qaratish muhim. Bizning sharoitimizda oziq-ovqat mahsulotlarining yuqori harorat ta’sirida aynishi, buzilishi tufayli zaharlanish holatlari tez-tez uchrab turadi. Yoz kunlari qiymalangan go‘sht, baliq, kalla-pochalardan tayyorlangan somsa, kotlet, chuchvara, mantilar iste’molida nihoyatda ehtiyot bo‘lish kerak. Uy bekalarimiz qiymalarni bevosita taom pishirishdan oldin tayyorlashsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Yuqorida yoz kunlari sut va sut mahsulotlaridan keng foydalanish lozimligi haqida gapirib o‘tdik. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ushbu mahsulotlar issiq paytlari tez buziladi. Shuning uchun ular plyus 4 darajadan yuqori bo‘lmagan haroratda (sovutkich va muzlatkichlarda) saqlanishi lozim.
Aytilgan tavsiyalarimiz asosida yozgi ovqatlanish tartibiga o‘zgartirish kiritishni sekin-astalik bilan amalga oshirgan ma’qul. Chunki keskin va darhol amalga oshirilgan o‘zgarish organizmga zarar yetkazib qo‘yishi mumkin. Asosiysi, har bir kishi ishtahasi va holatiga qarab taom tayyorlab, iste’mol qilishi maqsadga muvofiq. Faqat ularni yeganda huzur-halovat bag‘ishlovchi bo‘lsa, kifoya.
Har bir insonning hayoti davomida yod moddasi oz miqdorda zarur bo‘ladi. Bu moddaning organizmda uzoq muddat saqlanmasligini hisobga olib, yod moddasi mavjud bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarni muntazam ravishda iste’mol qilib turish zarur.
Qalqonsimon bezning vazifasi nimadan iborat?
Qalqonsimon bez miya va tananing muayyan rivojlanishi va faoliyati uchun zarur bo‘lgan gormonlarni ishlab chiqaradi. U inson tomog‘ining old qismida joylashgan bo‘ladi. Tanamizda yod moddasining tanqisligi vujudga kelishi natijasida qalqonsimon bez kattalashadi. Bu holat buqoq deb nomlanadi.
Yod tanqisligi kasalligining belgilari
Ko‘pchilik yod moddasini qanchalik miqdorda iste’mol qilayotganligini bilmaydi. Ammo yetarlicha iste’mol qilmaslik natijasida qalqonsimon bez kattalashadi. Bu eng birinchi va ko‘p uchraydigan belgi hisoblanadi. Kasallikning boshqa belgilariga: ayniqsa bolalarda aqliy, jismoniy va jinsiy, ruhiy rivojlanish pasayadi.
Qanday qilib YOD tanqisligini oldini olish mumkin?
Respublikamiz hududlaridagi yer, suv, oziq-ovqat mahsulotlarining tarkibida yod yetarli miqdorda bo‘lmaganligi sababli, yod tanqisligini keltirib chiqaruvchi ko‘pgina kasalliklarni oldini olish uchun yod moddasini oziq-ovqat mahsulotlari bilan birgalikda iste’mol qilish kerak. Buning eng maqul va qulay yo‘li bu oziq-ovqat mahsulotlariga yodlangan tuzni ishlatishdir. Yodlangan tuzning narxi boshqa tuzlarnikiga qaraganda ozgina qimmatroq, lekin u salomatlik uchun foydali va ko‘pgina muammolarning oldini oladi va buqoq kasalligini davolash uchun ketishi mumkin bo‘lgan dori-darmon xarajatlaridan saqlaydi. O‘smir yoshdagilarga - ya’ni 12-13 yoshdan boshlab yod unsiriga bo‘lgan ehtiyoj keskin oshadi, yodlangan tuz iste’moli kifoya bo‘lmasligini hisobga olib, qo‘shimcha yod moddalar qabul qilish zaruriyatini maktab yoki oilaviy shifokor bilan maslahatlashish lozim.
Osh tuzida yod miqdorini yo‘qolmasligi uchun quyidagilarga e’tibor bering:
Yodlangan tuzni sotib olgan vaqtdan boshlab 6 oy ichida ishlating.
Tuzni yopiq idishda qorong‘u va quriq joyda saqlang, chunki yod moddasi tezda uchish xususiyatiga ega.
Yod tanqisligini davolash
Yodlangan tuzni iste’mol qiladigan ovqatingizga qo‘shing. Yodlangan tuz buqoqning oddiy turlari paydo bo‘lishini oldini oladi va kichik buqoqlarni kichiklashtiradi. Uzoq vaqt davrida mavjud bo‘lgan buqoq kasalligi, ya’ni kattalashgn qattiq buqoq, yodlangan tuz bilan yo‘qolib ketmaydi. Sizga buqoqni davolash uchun dorilar tavsiya qilinadi. Ular qalqonsimon bez faoliyatini tiklashga yordam beradi va yod moddasini o‘rnini bosadi.
Shifokorga qachon murojaat qilish kerak?
Agar sizning bo‘yningizda old qismida shish paydo bo‘lsa (ya’ni qalqonsimon bez kattalashsa), darhol shifokorga endokrinolokka murojaat qiling va uning tavsiyalariga amal qilgan holda davolaning.
Faqat shifokor kerakli miqdordagi dorilarni tavsiya qilishi mumkin!
Foto: Shutterstock.com[/caption]
Yassioyoqlikni aniqlash uchun test[/caption]
Yassioyoqlikda bolalarga tavsiya etiladigan ortopedik oyoq kiyimlar[/caption]
Kolit (yo‘g‘on ichak shilliq qavatining yallig‘lanishi)da yo‘g‘on ichakning shira ajratish va so‘rilish faoliyati asta-sekinn buziladi. Surunkali kolitni davolash kechiktirilganda u og‘ir asoratlar qoldiradi. Yarali kolit shunday asoratlarning biri bo‘lib, bunda ichak devori chandiqlanadi va bujmayadi.
O‘tkir yarali kolitda to‘g‘ri ichak qavati shishadi, qizaradi, so‘ng yaralar paydo bo‘ladi bu yaralar bir-biriga qo‘shilib asta-sekin ko‘payadi. Kasallikning surunkali turida esa ichak devorlari yaralar hisobiga qalinlashib zichlashadi, ichi torayadi.
Yarali koliti bor bemor qorni og‘rishidan shikoyat qiladi. Axlat qon aralash keladi, ba’zan yiring qo‘shilgan bo‘ladi. Bemorning ko‘ngli aynaydi, hadeb asabiylashaveradi, kasallik zo‘raygani sayin bu holatlar kuchayib, tana harorati ko‘tariladi. Orqa chiqaruv teshigi doimo achishib turadi, qorin quldirab qappayadi. Bemor rangpar ko‘rinadi, terisi quruqshaydi, yuzi kerikib shishadi.
Kasallik uzoq vaqt davolanadi. Muolaja jarayonida bemor tez-tez kolonoskopiya ko‘rigi orqali, yo‘g‘on ichak holatini tekshirtirib turishi kerak. Aks holda yarali kolit o‘sma kasalligiga aylanib, dard og‘irlashadi.
Yo‘g‘on ichak eroziyasi (shilliq qavatining yaralanishi, yorilishi) kelib chiqishiga ba’zan organizmdagi gormonal o‘zgarishlar, ba’zida esa qo‘shilib kelayotgan bir necha xil kasalliklar (
Yo‘g‘on ichak saratoni qishloq aholisi o‘rtasida shahardagiga nisbatan bir necha foiz kamroq uchraydi. Buning sababi shundaki qishloqliklar dasturxonida tabiiy mahsulotlar hamisha bo‘ladi, ular kletchatkasi ko‘p sabzavot va oshko‘klarini doimiy ravishda iste’mol qilishadi. Shaharda yashovchilar esa asosan qadoqlangan, rafinirlangan va tozalangan mahsulotlarni iste’mol qiladilar. Bundan mahsulotlar kam kletchatkali bo‘lib, yo‘g‘on ichakda 
Agar oilada shu dard bilan og‘riganlar bor bo‘lsa, ularning farzandlari yoki nabiralarida ham bu dard kelib chiqishiga moyillik kuzatiladi. Saratonga uchramaslik uchun ular (ayniqsa 40-50 yoshlaridan keyin ) proktolog tekshiruvidan tez-tez o‘tib turishlari hamda yo‘g‘on ichak faoliyati buzilishiga yo‘l qo‘ymasliklari kerak.
Maslahatlarimiz shuki, avvalo ovqatlanishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘ying. Qovurilgan ovqatlarni doimiy tarzda iste’mol qilishdan saqlaning. Xo‘l meva va sabzavotlar, ayniqsa ko‘katlarni cheklanmagan miqdorda yeb turing. Qadoqlangan va rafinirlangan mahsulotlar, shuningdek ko‘cha-kuyda pishirib sotiladigan oziq-ovqatlardan o‘zingizni tiying.
Surunkali ich qotish ro‘y bersa, axlatda shilliq yoki qon ko‘rinsa, qorin atrofida tez-tez og‘riq tursa va soxta xojat qistashi hamda quruq kuchanishlar bezovta qilsa mutaxassis shifokorga ko‘rining.
Bir kunda ikki mahal (ertalab va kechqurun ovqatdan keyin ) ich bo‘shalishiga harakat qiling. Buning uchun ichni yumshatuvchi mahsulotlar, kletchatkasi bor oziq-ovqatlar yeb turing, ko‘proq ko‘k choy iching.
Qahva va quyuq damlangan qora choyni cheklangan miqdorda ichishingiz mumkin.
Xo‘sh, qanday ovqatlansak, issiq kunlarda kasalliklar va noxushliklardan xoli bo‘lamiz?
