© Mehriniso QILICHЕVA, oliy toifali shifokor.
"Salomatlik sandig‘i" gazetasi.
Insonning miya faoliyati bilan bog‘liq kasalliklar ichida epilepsiya ko‘proq uchrashiga guvoh bo‘lish mumkin. Uning ijtimoiy jihatdan xavfi katta bo‘lgani uchun turmush qurish arafasida turgan yigit-qizlar tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi.
Agar ulardan birortasi epilepsiya yoki boshqa ruhiy kasalliklar bo‘yicha hisobda tursa, tug‘ilajak farzandlarga undagi genetik belgilar ya’ni ruhiy nuqsonlar o‘tishi ehtimoldan xoli emas. Shuning uchun ham epilepsiya kasalligiga yo‘liqqan bemor taqdiri tibbiyot xodimlarini hamisha tashvishga solib keladi. Bu kasallikning kelib chiqish sabablari, o‘ziga xos simptomlari, diagnostikasi, davolash jarayoni va profilaktikasi to‘g‘risida "O‘zbekistonda sog‘likni saqlash" gazetasi muxbiri Olmazor tumanidagi 18-oilaviy poliklinika psixonevrologi Iroda Karimova bilan suhbatlashdi. Siz quyida shu suhbatni o‘qishingiz mumkin.
– Epilepsiyaning kelib chiqish sabablarini mutaxassis sifatida qanday sharhlaysiz?
– Oddiy tilda biz uni tutqanoq yoki quyonchiq deb ataymiz. Kasallik etiologiyasi va patogenezi oxirigacha o‘rganilmagan. Birinchi tutqanoq vaqtidagi bemorning yoshi bevosita kasallikning paydo bo‘lish sabablari bilan bog‘liqdir. Yangi tug‘ilgan chaqaloq va emizikli bolada og‘ir gipoksiya, bosh miya rivojlanish nuqsonlari va metabolik genetik nuqsonlar (gipoglikemiya, gipokaliyemiya, vitamin B 6 yetishmasligi) xastalik kuchayishiga sabab bo‘lishi taxmin qilingan. Epilepsiya etiologiyasida tug‘ruq travmalari (qisqich ishlatish sababli homila boshchasi va chanoq o‘lchamlarining to‘g‘ri kelmasligi) o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Ayrim hollarda epilepsiyaga duchor bo‘lgan bemorlarning onasi homiladorlik vaqtida qizilcha, grippning og‘ir formasi yoki bosh miya jarohatlanishiga uchragan, spirtli ichimlik, giyohvand modda iste’mol qilgan va tetratogen ta’sirga ega dorilar (rezerpin, remantadin) qabul qilgani aniqlangan.
Epilepsiya patogenezini aniqlash mutaxassislarga anchagina qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. Turli xil etiologik omillar – alohida neyronlarning ichki qo‘zg‘alishi, funksiponal bog‘langan sistemali neyronlarning qo‘zg‘alishi yoki tormozlanishi, bosh miyaning energetik holati, ayrim aminoksilotalar metabolizimining buzilishi tufayli talvasa kelib chiqishi mumkin. Hozirgi vaqtda epilepsiya patogenezida yangi konsepsiya, ya’ni kaliy (K+) kanallari blokadasidan keng foydalanilmoqda. Bu esa neyronalararo halqa sirkulyatsiyasidagi impulslarning o‘tishini qiyinlashtiradi. Qo‘zg‘atuvchi transmitter (aspartat va glyutamat) tutqanoq rivojlanishida asosiy mexanizm bo‘lib, tormozlovchi (gamma-aminomoy kislotasi) uning tugashini ta’minlaydi.
– Kasallikning aholi o‘rtasida uchrash darajasi qanday va uni aniqlash mezonlari bormi?
– Turli xurujlar va hushdan ketish bilan boshlanadigan epilepsiya yosh tanlamaydi, u bir necha oylik chaqaloqda ham, kattalarda ham uchrashini kuzatganmiz. Har 1000 kishidan 5-10 nafari epilepsiyaga yo‘liqqan bo‘lib, asosan 20 yoshgacha bo‘lgan yigit-qizlarda ko‘proq uchrashi mumkin.
Kasallanish darajasi jinsga bog‘liq emas, erkak-ayollarda teppa-teng yuradi. Xuddi boshqa asab kasalliklari kabi epilepsiyada nasliy omilning ta’siri yaqqol seziladi. O‘tgan asrning 50-yillarigacha aksariyat davlatlarda epilepsiyadagi nasliy omil juda bo‘rttirib ko‘rsatilgan. Keyinchalik ilm-fan yutuqlari bunday farazni yo‘qqa chiqardi. Bugungi statistik ma’lumotlar ota-onadan biri epilepsiya bilan og‘risa, ulardan kasal bola tug‘ilishi xavfi 10 foizdan oshmasligini ko‘rsatmoqda. Agar xastalik har ikkisida uchrasa, bu – chinakam fojia. Bola bir umr epilepsiya “girdobi”da qoladi.
Tashxis qo‘yish uchun shifokor bemordagi kasallik hamda irsiy moyillikni tekshiradi. Aniq tashxis qo‘yish juda murakkab. Buning uchun mutaxassis ko‘p bosqichli tekshiruvni amalga oshirishi darkor. Elektroensealografiya (EEG) apparati vositasida bemorning miya faoliyati tekshiriladi. EEGda kuzatiladigan patologik o‘zgarishlar, o‘tkir to‘lqinlar, kompleks pik to‘lqinlar, sekin to‘lqinli paroksizma ko‘rinishida kechadi. Epilektik aktivlik kasallikka duchor bo‘lgan bemorlarning 30-40 foizida aniqlanadi. Hozirgi vaqtda amaliyotga keng joriy qilingan komyuter tomografiya va magnit-rezonans tomografiya tekshiruvlari tashxis qo‘yishda aniqlikni ta’minlab, shifokorning bemorni davolashi uchun yengillik tug‘diradi. EEG ko‘rsatkichlari meyorida bo‘lsa, shifokor tutqanoqqa qarshi preparatlarni to‘xtatishga maslahat beradi.
– Boshqa xastaliklar kabi epilepsiya ham turlarga ajratiladimi?
– 1989 yilda qabul qilingan xalqaro tasnifga ko‘ra, kasallik birlamchi (idiopatik) va ikkilamchi (simptomatik) turlarga bo‘linadi. Epilepsiyaga tibbiy jihatdan chuqur izoh berganimizda, parsial, oddiy, murakkab, ikkilamchi generallashgan, generallashgan, toniko-klonik, tonik, klonik, mioklonik, absans, atonik xususiyatlariga to‘xtalib o‘tish kerak. Oddiy parsial tutqanoqning boshlanishi lokal xarakterda bo‘lib, bemorning es-hushi yo‘qolmaydi. Uning klinik belgisida turli holatlar (motor, sensor, vegetativ va psixik) kuzatilib, epileptik o‘choqning lokalizatsiyasi va epileptik sistemaning morfunksional xususiyatiga bog‘liq. Murakkab parsial tutqanoq hushning buzilishi bilan kechadi.
Bemor keyinchalik bo‘lib o‘tgan voqealarni umuman eslolmaydi U ko‘pincha aura bilan boshlanadi. Aura tutqanoqning xabarchisi bo‘lib, xuruj boshlanishiga bir necha soat qolganda, ba’zan esa bir-ikki kun oldin bemorning uyqusi qochadi, xavotir paydo bo‘lib, jahlini bosa olmaydi, yuzi yoki tanasining ba’zi joylarida uvushish yuzaga keladi, lab burchaklari titray boshlaydi. Bemor atrofida ro‘y berayotgan voqeani noreal (derealizatsiya) deb qabul qiladi. Ayrim u “ko‘rib bo‘lgan” yoki “umuman ko‘rmagan” hissiyotga duch kelgandek bo‘ladi. Epilepsiyaning ba’zi turlarida aura kuzatilmaydi. Aurasiz kuzatiladigan katta tutqanoq hayot uchun juda xavflidir.
Bemor bosh miya va tan jarohatiga uchrashini oldindan bilib bo‘lmaydi. Toniko-klonik epilepsiya uchun bu belgi tipik bo‘lib hisoblanadi. Bunga xos xarakterli belgi endogen va ekzogen omillar – menstruatsiya, mastlik, o‘ta toliqishga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Tanadagi barcha mushaklarda tonik qisqarish boshlanadi. Bemorning ko‘zlari katta ochiladi, ko‘z soqqasi yuqoriga ketadi, qorachiqlari kengayadi, yorug‘likdan ko‘zi qamashadi. Spazmlashgan tovush yoriqlaridan havo o‘tganda epileptik qichqirish paydo bo‘ladi, bu bir necha sekund davom etadi. Keyinchalik mushaklarning tonik rigidligi qaltirashga o‘tadi va klonik fazasi boshlanadi. Klonik tutqanoq faqat klonik faza bilan xarakterlanadi. Bu ko‘pincha emizikli bolalarda kuzatiladi. Bunda bola hushidan ketib, vegetativ buzilishlar bilan birga ikki tomonlama ritmik klonik tutqanoq paydo bo‘ladi. Tungi xuruj kunduzgisidan boshqacharoq tarzda kechadi.
Bemor birdan uyg‘onib ketadi, boshi qattiq og‘riydi, kutilmaganda qayt qiladi, asta-sekin ko‘zi va boshi yon tomonga qayrilgan holda tutqanoq xurujlari boshlanib ketadi. Uning yuzi qiyshayib qoladi, so‘lagi oqadi va duduqlana boshlaydi, tilini tishlab olishi, og‘zidan qon aralash ko‘pik kelishi, siyib yuborishi bilan yon-atrofida turgan yaqinlarini hayajonga soladi. Yotgan joyidan tezlikda turib, o‘tirib oladi, oyoqlari bilan velosiped haydayotgandek harakat qiladi, g‘ujanak bo‘lib to‘shakka ag‘anaydi. Gohida u o‘rnidan turib yurib ketadi, qadamini to‘xtatadi, yugurib uydan chiqib ketishi mumkin. Xuruji jarayoni 30 soniyadan 2 daqiqagacha davom etadi.
Bemor o‘ziga kelgach, nimalar qilganini eslay olmaydi, ba’zan nima sodir bo‘lganini chala-chulpa hikoya qilib beradi. Epilepsiya qanday holatda va qaysi turda uchramasin, ularning barchasida bir-biriga o‘xshash jihatlar ko‘p. Shuning uchun ham biz shifokorlar kasallikka umumiy qilib, “epilepsiya” nomini berganmiz. Yuqorida keltirib o‘tganlarim esa tadqiqotchilar olib borgan ilmiy izlanishlardan bir shingili, xolos.
– Epilepsiya ruhiy kasallik turi bo‘lgani uchun bemorning miya faoliyati va yurak funksiyasida o‘ziga xos “muhit” mavjud. Ana shu “muhit”ga moslashib yashaydigan bemorning xatti-harakatlarida qanday holat kuzatiladi va bu uning yon-atrofidagi kishilarga ta’sir qilish darajasi xususida nima deya olasiz?
– Epilepsiyada xulq-atvor o‘zgarishlari ba’zan “ijobiy” tus oladi. Ular kimgadir keragidan ortiq darajada mehribon, bosh yordamchi, kulib turadigan, muloyim, har qanday ishga bel bog‘lab kirishib ketadigan shaxslardir. Bu mehribonlik ba’zi hollarda oila a’zolariga emas, begonalarga ko‘rsatiladi.
Bemorning jahlini chiqarish oson, qilayotgan ishlariga mos e’tiborni sezmasa yoki tanbeh eshitsa, u yanada qaysar va o‘jar bo‘lib qoladi. Agar bemor birorta kishi bilan “san-man”ga borsa, qaytib o‘sha odamga umuman yaqinlashmaydi. Bu tipdagi kishilarning ayrimlari haqiqatparvar bo‘lsa, ba’zilari g‘irt yolg‘onchi bo‘lishadi. Uning uchun begona odam nohaqlikdan aziyat cheksa, uzoq vaqt u haqda gapirib yuradi, qo‘lidan kelsa, yordamga shoshadi. Ba’zi bemorlar uyi va ishxonasini saranjom-sarishta tutishadi, ozoda kiyinishadi, juda tartibli bo‘lib, ular ba’zan kleptomaniya (kerakmas narsalarni o‘g‘irlash) bilan ham shug‘ullanadilar. Epilepsiya kasalligida kuzatiladigan shaxsiyat o‘zgarishlari kasallikning qaysi yoshda boshlangani, xurujlar soni va turi, o‘tkazilayotgan davolash muolajalarining uzviyligiga bog‘liqdir.
– Epilepsiyaning davolash bosqichlari qanday olib boriladi? Bemor ruhiy kasalliklar dispanserida hisobga olingach, u bilan davolash ishlarini tashkil etishda nimalarga ahamiyat beriladi?
– Ko‘pincha epileptik bemorni nevrologik xarakterdagi kasal, deb hisoblashadi. Bemorga tashxis qo‘yish nevropatolog yoki psixonevrolog zimmasiga tushadi. Psixik nuqson ayrim bemorlarda (25-30 foiz) turli darajada yaqqol namoyon bo‘lishi mumkin. Davolashni boshlashdan avval shifokor bemorda serebral (o‘sma, ensefalit va boshqalar) yoki ekstratserebral (insuloma, gipoparatireoz) yo‘qligiga ishonch hosil qilishi kerak. Kasallik kompleks, individual, uzluksiz va uzoq muddat davolanishi kerak.
Davolash epileptik tutqanoq turini hisobga olgan holda bitta preparat (monoterapiya)dan boshlanadi. Toniko-klonik, tonik, klonik, mioklonik, generallashgan tutqanoqlarda fenobarbitol, benzonal, glyuferal, difenin (fenitoin), karbomazepin (finlepsin, tegretol, stazepin, geksomidin (primidon), volproat natriy (depakin, konvuleks, atsediprol) kabi preparatlar qo‘llaniladi. Oddiy porsial va murakkab tutqanoq turiga qarab, shifokor preparatni to‘g‘ri tavsiya qilishi kerak. Uning dozasini belgilashda tutqanoqqa nojo‘ya ta’sir hosil qilmasligi hisobga olinadi. Birdan ko‘p miqdorda yoki o‘ta kam darajada berish tavsiya qilinmaydi. Preparat dozasi empirik tanlanadi, uning qondagi konsentratsiyasi 2-3 soatdan keyin kulminatsion cho‘qqiga yetadi.
Bolalarda sutkalik doza kattalarga nisbatan yuqoriroq bo‘lib, bu ularda metabolizmning intensiv kechishi bilan bog‘liqdir. Bola o‘sgan sari metabolizm sekinlashadi va katta yoshdagi odamlar uchun preparat dozasi kamaytiriladi: 60 yoshdan keyin 20-25 foizga, 70 yoshdan keyin 30-50 foizga. Agar bemor homiladorlik davrini boshdan kechirayotgan bo‘lsa, ikkinchi yarmida doza nisbatan oshiriladi. Agar muolaja samara bermasa, bir nechta preparatlar kombinatsiyasi qo‘llaniladi.
Davolashni har doim bitta preparatdan boshlab, dozani asta-sekinlik bilan oshirishning ahamiyati katta. Muolaja tartibi buzilsa, ya’ni preparat qo‘llanilmay qo‘ysa, alkogol qabul qilinsa, haddan tashqari toliqish, giperinsolyatsiya, uyqu yetishmovchiligi ro‘y bersa, bemorning ahvolida salbiy o‘zgarishlar kuzatiladi. Rezidual epiloptogen jarohatlanishning dekompensatsiya belgilarida kursdan tashqari degidratatsion, so‘rdiruvchi, qon-tomir davosi olib boriladi. EEG natijasi va terapevtik remissiya xulosasiga ko‘ra, davolash jarayoni 3 yildan kam bo‘lmasligi lozim.
Preparat qabuli asta-sekinlik bilan kamaytirilib, bemorning ahvoli o‘nglanishiga qarab, batamom to‘xtatiladi. Agar tutqanoq davolanmasa va tez-tez qaytalasa, bemor neyroxirurgik tekshirish va davolashga yotqiziladi. Xirurgik davoda epileptik o‘choq olib tashlanadi.
So‘nggi yillarda epilepsiyaga qarshi yangi preparat – lamiktal (lamo-tridjin) keng qo‘llanilmoqda. Oddiy va murakkab, absans, generallashgan, toniko-klonik tutqanoqda bu preparat kutilgan samarani beradi. Lamiktal kuniga 50 mg.dan boshlanib, asta-sekinlik bilan 200 mg.gacha yetkaziladi. Qaysi preparat bo‘lishidan qat’i nazar, bemorning yaqinlari uni qabul qilishda, albatta, shifokor bilan maslahatlashib ish tutganlari ma’qul.
Epilepsiya tashxisi qo‘yilgan bemor hududiy tuman ruhiy kasalliklar dispanserida hisobga olinib, doimiy ravishda psixoterapevt yoki psixonevrolog nazoratida bo‘lishi kerak. Zaruriy muolaja usullari uning ko‘rsatmasi bilan amalga oshiriladi.
Epilepsiya buyuk shaxslarda ham uchraydimi?
Tarixdan ma’lumki, Suqrot, Platon, Yuliy Sezar, Janna D ‘Ark, Van Gog, Napoleon, F. Dostoyevskiy kabi buyuk shaxslar epilepsiya bilan og‘rigan. Shuning uchun ham ba’zi mutaxassislar faqat kuchli tafakkur egalari epilepsiya bilan og‘rishadi deyishsa, boshqa birlari tutqanoq xurujlari odamda talant kurtaklarini qo‘zg‘ab yuboradi, deb hisoblashadi. Bu fikrlarga to‘la qo‘shilish qiyin, biroq epilepsiya bilan og‘riydigan ba’zi bemorlarda kuchli talant alomatlarini men ham kuzatganman. Davolanishga kelgan bemorlar orasida kuchli rassom, shoir va matematiklar bo‘lgan. Bunday bemorlar ichida inson hayratda qoladigan hikmatli iboralar o‘ylab topuvchilar, hikmatlarga boy bo‘lgan to‘rtliklar bituvchilar ko‘p. Doimo xuruj kuzatiladigan bir bemor qizda sezgi va idrok qobiliyatining kuchayganini guvohi bo‘lganman. Biroq, epilepsiya kasalligi bilan og‘riydigan aksariyat bemorlarda tutqanoq xurujlari vaqtida to‘xtatilmasa, og‘ir ruhiy buzilishlarga olib keladi, ularning aqli zaiflashib boradi. Tutqanoq xurujlari qanchalik erta yoshda boshlansa, ruhiy buzilishlar shuncha erta rivojlanishi mumkin. Shunday bo‘lsa-da, og‘ir ruhiy buzilishlar epilepsiyaning barcha turida ham kuzatilavermaydi.Epilepsiya nasliy kasallikmi?
Xuddi boshqa asab kasalliklaridagi kabi epilepsiyada nasliy omilning ham ahamiyati bor. O‘tgan asrning 50-yillarigacha aksariyat davlatlarda epilepsiyada nasliy omilning ahamiyati juda bo‘rttirib ko‘rsatilgan. Keyinchalik ilm-fan yutuqlari bunday farazni yo‘qqa chiqardi. Hozirgi davrning statistik ma’lumotlariga ko‘ra, ota-onalardan biri epilepsiya bilan og‘risa, ulardan kasal bola tug‘ilishi havfi 10 foizdan oshmaydi.Epilepsining nechta turi bor?
Epilepsiyaning turlari juda ko‘p. Biroq tibbiy amaliyotda epilepsiyaning barcha turlarini 3 guruhga ajratib o‘rganishadi. Bular:- Simptomatik epilepsiya – bosh miyaning biror-bir kasalligi sababli (o‘sma, meningit, leptomeningit, bosh miya jaroxatlari va boshqa sabablar) rivojlangan epilepsiya.
- Idiopatik epilepsiya – kelib chiqishida nasliy omil ahamiyatli bo‘lgan epilepsiya. Ularda bosh miya kasalliklari aniqlanmaydi.
- Kriptogen epilepsiya – sababi topilmagan epilepsiya. Bunday bemorlarda epilepsiya aniqlanadi, biroq uning sabablarini aniqlab bo‘lmaydi.
Epilepsiya sabablari juda ko‘pmi?
Ha, sabablari ko‘p. Ularni qisqartirib ushbu jadvalda keltirib o‘taman. Epilepsiya sabablari (Xarrison ma’lumotlari, 2000 y.)Epilepsiya sabablari (Xarrison ma’lumotlari, 2000 y.)
[su_table]| Yoshi | Epilepsiyaning asosiy sabablari |
| 2 yoshgacha | Homilador ona kasalliklari Tug‘ish paytidagi miya jaroxatlari O‘tkir infeksiyalar Mineral moddalar, vitaminlar va aminokislotalar yetishmovchiligi (kalsiy, magniy, V6 vitamini, glutamin kislotasi, folat kislota yetishmovchiligi) Genetik buzilishlar |
| 2-12 yosh | Nasliy omillar O‘tkir infeksiyalar Bosh miya jaroxatlari Febril tutqanoqlar (tana harorati oshganda uchraydigan xurujlar) |
| 12-18 yosh | Nasliy omillar O‘tkir infeksiyalar Bosh miya jaroxatlari Miya tomirlari anevrizmalari |
| 18-35 yosh | Bosh miya jaroxatlari Bosh miya pardalari yallig‘lanish kasalliklari Alkogolizm Bosh miya o‘smalari |
| 35 yoshdan keyin | Bosh miya pardalari yallig‘lanish kasalliklari Bosh miya jaroxatlari Bosh miya o‘smalari Alkogolizm Bosh miya qon tomir kasalliklari |
| Izoh: Epilepsiya sabablari ichida bosh miya jaroxatlarining ko‘p uchrashiga e’tibor bering. | |
Aura nima yoki epilepsiya xuruji boshlanishini oldindan bilish mumkinmi?
Aura – bu epilepsiya xabarchisi. Xurujlar boshlanishiga bir necha soat qolganda, ba’zan esa bir-ikki kun oldin bemorning uyqusi qochadi, xavotir paydo bo‘ladi, jahldor bo‘lib qoladi, yuzi yoki tanasining ba’zi joylarida uvishishlar paydo bo‘ladi, lab burchaklari titray boshlaydi. Odatda, mana shu belgilardan so‘ng katta tutqanoq xurujlari boshlanadi. Tutqanoq xurujlaridan oldin auralarning kelishi bu yaxshi. Chunki bunday paytlarda bemor o‘zini xavfsiz joyga oladi, ota-onasi yoki o‘zi uydan chiqib ketmaydi, xavfli joylarda yurgan bo‘lsa, xavfsiz joyga o‘tadi va h.k. Biroq epilepsiyaning ba’zi turlarida auralar kuzatilmaydi. Aurasiz uchraydigan katta tutqanoq xurujlari hayot uchun xavflidir! Bunday bemorlar bosh va tan jaroxatlariga ko‘p duchor bo‘lishadi. Chunki xurujlar bo‘lish paytini bemor bilmaydi va o‘zini havfsiz joyga ola olmaydi.Tutqanoq xuruji qanday boshlanadi?
Tutqanoq xuruji to‘satdan boshlanadi. Xuruj boshlanganda bemorning yuzi va oyoq qo‘llari bir tomondan tortishib boshlaydi va bemor g‘ujanak bo‘lib yotib oladi. Nafas olish qisqa vaqtga to‘xtaydi va bemorning rangi ko‘karib ketadi. Bu paytda u qichqirib yuboradi, tilini tishlab oladi. Bu vaqtda bemorning barcha muskullari qotib qoladi (tonik bosqich). Bu davr o‘rtacha 1 daqiqa davom etadi. Ba’zida 30 soniyadan oshmaydi. Keyin xurujlarning titroqli davri (klonik bosqichi) boshlanadi. Bunda bosh va oyoq-qo‘llar titray boshlaydi. Bosh orqa va yon tomonga buraladi, ko‘z olmasi yuqori va yon tomonga qarab og‘adi. Shu holatda titrashlar davom etib turadi. Titroqlar 2-3 daqiqa davom etadi, bu paytda bemor siyib ham yuboradi. Tonik-klonik xurujlarning umumiy davomiyligi 3-5 daqiqaga teng. Xurujlardan so‘ng bemor 2 soat mobaynida qattiq uyquga ketadi. Uni uyg‘otmaslik kerak. Uyqudan turgandan so‘ng esa bosh og‘rig‘i kuzatiladi.Tungi xurujlar qanday ro‘y beradi?
Tunda bo‘ladigan xurujlar turli-tuman bo‘ladi. Xurujlarning ba’zilari quyidagicha kechishi mumkin. Bemor birdan uyg‘onib ketadi, boshi qattiq og‘riyotgan bo‘ladi, qayt qiladi va asta-sekin ko‘zi va boshi yon tomonga qayrilgan holda tutqanoq xurujlari boshlanib ketadi. Yuzi qiyshayib qoladi, og‘zidan so‘lak oqadi va duduqlana boshlaydi. Ba’zan yotgan joyidan to‘satdan turib o‘tirib oladi, oyoqlari bilan velosiped haydayotgandek harakatlar qiladi yoki g‘ujanak bo‘lib yotib oladi. Gohida o‘rnidan turib yurib ketadi va birozdan so‘ng to‘xtaydi, ba’zan uydan chiqib ketadi. Bu xurujlar odatda 30 soniyadan 2-3 daqiqagacha davom etadi. Keyin bemor o‘ziga keladi, nimalar qilganini eslay olmaydi, ba’zan qiliqlarini chala bo‘lsa-da, aytib beradi. Tunda bo‘ladigan xurujlarda bemor tilini tishlab olishi, og‘zidan qon aralash ko‘pik chiqishi, tagiga siyib yuborishi mumkin.Epilepsiya va uyqu
Epilepsiya bilan og‘rigan bemorlar uchun kech uyquga ketish va majburan erta uyg‘onish xavflidir! Uyquning davomiyligi 6-8 soatdan kam bo‘lmasligi kerak. Ertalab uyg‘ongandan so‘ng majburan ko‘p uxlayverish ham mumkin emas. Bunday bemorlarda ba’zan kunduz kuni to‘satdan uxlab qolish holatlari ham kuzatiladi va bu holat narkolepsiya deb ataladi.Fokal xuruj nima?
Bosh miyaning biror-bir markazi qo‘zg‘alishi hisobiga ro‘y beradigan tutqanoq xurujiga fokal, ya’ni o‘choqli xuruj deb aytiladi. Fokal xurujlar tananing ma’lum bir sohasida titrashlar, boshning titrashi, ko‘zga har xil narsalarning ko‘rinib o‘tishi, quloqqa turli ovozlarning eshitilishi, to‘satdan keladigan qo‘rquv va qorinda kuzatiladigan og‘riq xurujlari ko‘rinishida ro‘y beradi. Ularning davomiyligi 30 soniyadan oshmaydi. «Avval ko‘rgan» yoki «hech qachon ko‘rmagan» fenomeni ham fokal xurujlar uchun xosdir, ya’ni bemor hech qachon ko‘rmagan joyni xuddi avval ko‘rgandek yoki o‘ziga avval juda tanish bo‘lgan yoki avval yashagan joylarini endi birinchi marta ko‘rib turgandek tuyuladi. Oddiy va murakkab fokal xurujlar farqlanadi. Oddiy fokal xurujlarda bemor hushini yo‘qotmaydi. Murakkab fokal xurujlarda esa bemor xushini yo‘qotadi. Murakkab fokal xurujlarda hushsiz yotgan bemorda yutinish, chaynash, biror joyini silash, chapak chalish kabi avtomatik harakatlar kuzatiladi. Murakkab fokal xurujlarning davomiyligi ham 30 soniya atrofida bo‘ladi. Bemor o‘ziga kelganidan so‘ng biroz karaxt holatda bo‘ladi. Fokal xurujlarda bosh miya kasalliklarini topish uchun chuqur nevrologik tekshiruvlar o‘tkazish lozim. Deyarli 60 % epilepsiya fokal xurujlar bilan kechuvchi epilepsiyadir. Maqolaning ikkinchi qismi: Epilepsiya va tutqanoq sindromlari haqida bilasizmi? (2-qism) Maqolaning uchinchi qismi: Epilepsiya va tutqanoq sindromlari haqida bilasizmi? (3-qism)Kitobning boshqa qismlari bilan saytimizning «Asab va ruhiyat» bo‘limida tanishishingiz mumkin.
Zarifboy Ibodullayev, nevropatolog. Professor. "Asab va ruhiyat" kitobi. Asab.uz
Epilepsiya ruhiy kasallikmi?
Epilepsiya ruhiy kasallik emas. Biroq, epilepsiya bilan kasallanganlarning deyarli yarmida keyinchalik ruhiy buzilishlar rivojlanadi. Aksariyat hollarda ruxiy buzilishlar darajasi xurujlar soniga bog‘liq. Xurujlar ko‘paygan sayin bemorning shaxsi o‘zgarib ruhiy buzilishlar kuchayib va ko‘payib boraveradi. Epilepsiyada bemor shaxsining o‘zgarishi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadiki, buning natijasida tibbiy amaliyotda “epileptik xarakter”, degan ibora paydo bo‘ldi. Bunday bemorlar juda ezma, qaysar, besabr, tez xafa bo‘ladigan, kayfiyati tez o‘zgarib turadigan, arzimagan mayda ishlarga o‘ralashib yuradigan, tez janjal ko‘taradigan, mayda gap va jahldor bo‘lib qolishadi. Albatta, bemorda bu belgilar turli darajada ifodalangan bo‘lishi mumkin va ularning qanchalik yaqqol namoyon bo‘lishi tutqanoq xurujlarining naqadar ko‘p kuzatilishi, epilepsiya turi va bemorning davolanish tarziga bog‘liq. Yaxshi kayfiyatda yurgan bemor birdan o‘zgarib qolishi va qo‘pol so‘zlar bilan yaqinlarini haqorat qila boshlashi mumkin. Bunday holat u biror narsasini topa olmasa, uning qilayotgan ishiga chetdan kimdir aralashib xatosini ko‘rsatsa, uning fikriga zid fikr bildirsa ro‘y beradi. Bunday paytlarda bemor tezda janjal ko‘tarib urishib ketadi. Ba’zan arzimagan narsadan ko‘tarilgan janjal affekt darajasiga yetib bemor o‘zi yoki atrofdagilarga tan jaroxatini yetkazib qo‘yadi. Shuning uchun ham bunday bemorni davolayotgan vrach uni psixiatr nazoratiga yuborishi kerak. Demak, xulq-atvorning keskin o‘zgarishi bilan kechadigan epilepsiya kuzatilgan bemor psixiatr va tibbiy psixolog nazoratida turishi va unda davolanishi kerak.Hulq-atvor va kayfiyat nega o‘zgaradi?
Epilepsiyada kuzatiladigan shaxsiyat o‘zgarishlari kasallikning qaysi yoshda boshlangani, xurujlar soni va turi, o‘tkazilayotgan davolash muolajalarining qanday olib borilayotganiga uzviy bog‘liq. Kasallik qanchalik erta yoshda boshlansa va xurujlar hadeb takrorlanaversa (ayniqsa, hushning yo‘qolishi bilan kechuvchi), shaxs o‘zgarishlari shunchalik tez rivojlanadi va og‘ir kechadi. Bosh miyaning chakka bo‘lagi zararlanishi sababli yuzaga kelgan epilepsiyalarda shaxs buzilishlari kuchli ifodalangan bo‘ladi. Epilepsiyada xulq-atvor o‘zgarishlari, ba’zan, “ijobiy” tus oladi. Masalan, ular birovlarga keragidan ortiqcha mehribon, bosh yordamchi, kulib turadigan, muloyim, har qanday ishga bel bog‘lab kirishib ketadigan shaxslardir. Bu mehribonlik ba’zi hollarda oila a’zolariga emas, begonalarga ko‘rsatiladi. Shunday bo‘lsa-da, uning jahlini chiqarish oson, qilayotgan ishlariga mos e’tiborni sezmasa yoki tanbeh olsa, bemor yana o‘zgarib qaysar va o‘jar bo‘lib qoladi. Bemor birorta odamdan qattiq ranjisa, u bilan sira muloqotga bormaydi. Epilepsiya bilan kasallangan ba’zi bemorlar yolg‘onga o‘ch bo‘lsa, boshqa birlari haqiqatparvar bo‘lishadi, adolatsizlikka chiday olishmaydi. Uning uchun begona bo‘lgan odam nohaqlikdan aziyat cheksa, uzoq vaqt u haqida gapirib yuradi, qo‘lidan kelsa, yordamga shoshadi. Ba’zi bemorlar uyni va ishxonasini juda saranjom va sarishta tutishadi, ozoda yurishadi, chiroyli kiyinishadi, ya’ni ular tartibga qattiq rioya qilishadi. Epilepsiya uchun kleptomaniya (kerakmas narsalarni o‘g‘irlab qo‘yish) ham xos. Juda kam holatlarda kayfiyatning ko‘tarilib yurishi kuzatiladi. Ular begona odam bilan ham (keldi-kelmadi) hazillashaveradi, biror-bir kulgili voqea o‘ylab topib gaplashib ketaverishadi, masxaraboz bo‘lishadi, uyatsiz latifalar o‘ylab topishadi, gap orasida hadeb kechirim so‘rayverishadi. Tanish odamlarni uchratib qolishsa, yig‘lab ham olishadi (ayniqsa, ayollar). Ba’zi bemorlarda jinsiy faollikning oshib ketishi kuzatiladi.Epilepsiya aqliy zaiflikka olib keladimi?
Epilepsiyaning ba’zi turlari bora-bora aqliy zaiflikka olib kelishi mumkin. Ba’zi bemorlarning xotirasi pasayib tafakkur doirasi torayib boradi. Biroq bu buzilishlar darrov paydo bo‘lmaydi, sekin-asta vujudga keladi. Yillar o‘tib diqqat tarqoqligi rivojlanadi, fikrlar teranligi susayadi. Bemor diqqat-e’tiborni talab qiluvchi aqliy mashqlarni bajarishda qiynaladi yoki uddasidan chiqa olmaydi. Ular uchun bir ishga kirishib ketib oxirigacha yetkaza olmay tashlab qo‘yish, asosiy ish bilan ikkinchi darajali ishni chalkashtirish, keraksiz ishlarga o‘ralashib yurish juda xos. Fikrlar karaxtligi bemorning nutqida ham aks etadi. Berilgan savollarga lo‘nda qilib javob bera olmaydi, bir aytgan gapini so‘ngra yana bir necha bor takrorlayveradi yoki suhbat boshida tushunarli bo‘lib qolgan voqeani yana so‘zlab beradi. Ular hissiyotga berilib so‘zlashadi, ba’zan kamgap, ba’zan sergap bo‘lishadi. Bu bemorning kayfiyatiga bog‘liq. Yoshi katta bemorlarda, ayniqsa ayollarda, puerilizm, ya’ni bolalarga xos xulq-atvor kuzatiladi. Ularning nafaqat xatti-harakatlari, balki fikrlash doirasi ham yoshidan orqada qolishi mumkin. Ba’zan esa, 5-7 yashar bolalar o‘z yoshiga mos kelmaydigan aql-zakovatni ko‘rsatishi mumkin. Ular xuddi kattalardek fikr yurgizishadi, foydali maslahatlar berib qo‘yishadi. Ba’zi ota-onalar boladagi bunday qobiliyatdan qo‘rqib ketib bolani psixiatrga ham ko‘rsatishadi yoki bo‘lmasa faxrlanib yurishadi va boladagi noyob qobiliyatni epilepsiya bilan bog‘lashmaydi. Demak, boshqa ruhiy kasalliklardan farqli o‘laroq, epilepsiya bir-biriga zid bo‘lgan ruhiy o‘zgarishlar bilan kechuvchi kasallikdir. Epilepsiyada turli darajada ifodalangan aqli zaiflik erta rivojlangan epilepsiyalarda ko‘p kuzatiladi. Bu holatni bolalarda oliy ruhiy funksiyalar hali to‘la shakllanmaganligi bilan bog‘liq. Shu bois bolalik davrida kuzatiladigan bosh miyaning har qanday og‘ir kasalligi ruhiyat va tafakkurning u yoki bu darajada buzilishlari bilan kechadi. Epilepsiya bilan kasallangan bemorlarda keyinchalik bosh miyaning turli kasalliklari kuzatilsa, masalan, bosh miya jaroxati, meningit, qon tomir kasalliklari, alkogolizm, tutqanoq xurujlari va ruhiy buzilishlar kuchayishi mumkin. Ruhiy buzilishlar yaqqol ifodalangan bemorlarda tutqanoq xurujlari butunlay to‘xtagan bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun ham psixiatrlar va tibbiy psixologlar epilepsiyaning so‘nggi bosqichlarida tutqanoq xurujlari o‘rnini ruhiyat buzilishlari egallaydi, deb aytishadi. Epilepsiyaning 3-5 yil ichida butunlay tuzalib ketadigan, aqliy va ruhiy buzilishlar umuman bo‘lmaydigan turlari ham ko‘p.Epilepsiya va stupor (qotib qolish)
Epilepsiyada stupor turli darajada, ya’ni oddiy kamharakatlikdan tortib, qotib qolishgacha kuzatiladi. Qotib qolgan bemorlarda mutizm (gapirmay qo‘yish) paydo bo‘ladi, biroq ular birovning so‘zi va harakatini takrorlashi mumkin. Odatda, stupor bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom etadi. Stupor paytida to‘satdan faol harakatlar paydo bo‘lishi va bemor atrofdagi narsalarni otib yuborib, yonidagilar bilan urishib ketishi mumkin. Stupor, odatda, xurujlardan so‘ng kuzatiladi, bunda to‘la va qisman amneziya ham vujudga keladi.Epilepsiya bilan kasallangan bemorni davolasa bo‘ladimi?
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, epilepsiya bilan kasallangan bemorni qancha erta davolab boshlasa, to‘la tuzalib ketish imkoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tutqanoq xurujlari kuzatilgan bemor vrach nazoratiga olinishi va barcha tekshiruvlardan o‘tkazilishi lozim. Shuningdek davolashni endi boshlagan davrda aynan qaysi dori epilepsiyaning qaysi turiga foyda qilishini bilib olish kerak.Antikonvulsantlar qanday buyuriladi?
Epileptik xurujlarni bartaraf etish uchun beriladigan dorilarni antikonvulsantlar deb atashadi. Masalan, finlepsin, depakin, konvuleks kabi dorilar antikonvulsant hisoblanadi. Davolashning muvaffaqiyatli kechishi to‘g‘ri aniqlangan tashxis va to‘g‘ri tanlangan dori turiga bog‘liq. Davolashda quyidagi qoidalarga amal qilish zarur:- Dastavval epilepsiya turi, bemorning yoshi, qanday kasalliklar bilan og‘riganligi, dorilarga allergiyasi bor-yo‘qligi va ruhiy holati aniqlanadi.
- Elektroensefalografiya (EEG) albatta qilinishi va davolovchi vrach EEG xulosalarini o‘qiy olishi kerak. Bu tekshiruv epilepsiya tashxisini qo‘yish va uning turini aniqlash uchun eng asosiy tekshiruv usulidir. Uni zaruratga qarab har 3-6 oyda o‘tkazib turish mumkin. Tashxis qo‘yish mushkul holatlarda EEG videomonitoring qilinadi.
- Bunda bemorning boshiga taqib qo‘yilgan elektrodlar orqali bosh miya biotoklari 12-24 soat mobaynida yozib turiladi. Bu yozuvlar kompyuter monitorida aks etib turadi va bira-to‘la videoga yozib boriladi. Xulosa bemorning qarindoshlariga CD diskka yozib beriladi. Videomonitoring, ayniqsa, absanslar bilan kechadigan epilepsiyalarda ko‘p qo‘llaniladi. Bu usul bilan bir kunda bemorda necha marta absans ro‘y berganini aniqlab olish mumkin. Ba’zida absanslar bir kunda 50-100 marta ham kuzatiladi.
- Davolash uchun dastlab bitta dori tanlanadi va u kam dozada berib boshlanadi. Dorining dozasi har 3-5 kunda oshirib boriladi. Bunda tana og‘irligi, xurujlar soni, bemorning umumiy ahvoli e’tiborga olinadi. Tanlangan dorining bemor uchun zarur dozasi aniqlab olinishi o‘ta muhim. Bu vrachdan katta mahorat va tajribani talab qiladi.
Bemor tuzalgandan so‘ng epilepsiya xurujlari yana qayta qo‘zg‘amaydimi?
Agar davolash to‘xtatilgandan so‘ng, ya’ni epilepsiyaga qarshi dorilarni qabul qilish poyoniga yetgach, xurujlar 5 yil mobaynida kuzatilmasa bemor tuzaldi, deb xulosa qilinadi. Biroq Halqaro epileptologlar assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, 20 % bemorda to‘la tuzalish kuzatilmaydi. Bunday bemorlar operatsiya yo‘li bilan davolanishi kerak. Biroq operatsiya ham yordam bermasligi mumkin. Epilepsiya va tutqanoq xurujlarining 80 foizini terapevtik yo‘l bilan, ya’ni dori-darmonlar bilan davolash mumkin. Ayniqsa, bolalik davri epilepsiyalari, katta xurujlar bilan kechuvchi epilepsiya turlarini samarali davolash imkoni bor. Agar tutqanoq xurujlari bosh miya jaroxatlari, bosh miya qon tomir kasalliklari (ensefalopatiyalar), bosh miya pardalari yallig‘lanish kasalliklari (meningit, ensefalit, leptomeningit), turli intoksikatsiyalar (alkogolizm, bolalar va o‘smirlarda gijja) sababli rivojlangan bo‘lsa, tutqanoq xurujlarini to‘xtatish uchun kasallikni keltirib chiqaruvchi sababni bartaraf etish lozim. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, davolash kursini to‘g‘ri o‘tagan bemorlarning 50 foizida keyinchalik xurujlar sira kuzatilmaydi, 30 foizida xurujlar kam bo‘lsada, qaytalanishi mumkin, 20 foizida davolash qanday kechishidan qat’iy nazar xurujlar qaytalayveradi, ya’ni ijobiy natija bo‘lmaydi.Davolash natija bermasligining sabablari nimada?
Buning sabablari bir qancha bo‘lib, uning asosiylari quyidagilar:- Epilepsiya turi noto‘g‘ri aniqlangan, ya’ni tashxis noto‘g‘ri qo‘yilgan.
- Dori yoki uning dozasi noto‘g‘ri tanlangan va kam dozada berilayapti.
- Dori qabul qilish rejimi tez-tez buzilgan.
- Kechqurun to‘yib uxlamagan yoki tunda ishlaydi.
Dori ichishni qachon to‘xtatish mumkin?
To‘g‘ri davolash boshlanganidan so‘ng 2-3 yil mobaynida xurujlar kuzatilmasa, asta-sekinlik bilan dorilar qabul qilish to‘xtatib boriladi. Epilepsiyaning ba’zi turlarida bu muddat 5 yilgacha cho‘ziladi. Biroq yuqorida aytib o‘tganimizdek, deyarli 30 foiz bemorda xurujlar yana qaytalashi mumkin. Bunday holatlarda davolanishni yana davom ettirish kerak bo‘ladi.Epileptik xurujlarni to‘xtatuvchi dorilarning eng zo‘ri bormi?
Epilepsiyaning barcha turlariga zo‘r ta’sir qiladigan universal dori xanuzgacha ishlab chiqilmagan. Masalan, karbamazepin tutqanoq xurujlarini yaxshi bartaraf etsa, biroq absanslar bilan kechuvchi epilepsiyada yordam bermaydi. Etosuksimid, depakin, konvuleks absanslarni to‘xtatishda juda foydali, biroq tonik va klonik titrashlar bilan namoyon bo‘luvchi tutqanoq xurujlarini to‘xtata olmaydi. Benzonalni qabul qilib yurish esa bora-bora aqliy zaiflikka olib keladi. Hozirda bu doridan vrachlar voz kechishmoqda. Maqolaning ikkinchi qismi: Epilepsiya va tutqanoq sindromlari haqida bilasizmi? (1-qism) Maqolaning uchinchi qismi: Epilepsiya va tutqanoq sindromlari haqida bilasizmi? (3-qism)Kitobning boshqa qismlari bilan saytimizning «Asab va ruhiyat» bo‘limida tanishishingiz mumkin.
Zarifboy Ibodullayev, nevropatolog. Professor. "Asab va ruhiyat" kitobi. Asab.uz
Agar ichib yurgan dori foyda qilmasa, uni boshqa doriga o‘zgartirish tartibi qanday?
Foyda qilmagan dorini birdan to‘xtatish aslo mumkin emas! Bu havfli! Shuning uchun bir dorini ikkinchi doriga o‘zgartirish sxemasini keltirib o‘taman. Deylik bemor A dorini 1 tabletkadan 3 mahal qabul qilib yuribdi. Uni qanday qilib B doriga o‘zgartirish mumkin? Ushbu sxema quyidagi jadvalda keltirilgan (Bu jadval vrachlar foydalanishi uchun mo‘ljallangan [su_table]| Dorilar |
| Avval ichib yurgan dorilari | A | A | A |
| 1-3 kun | A | A | B |
| 4-6 kun | A | B | B |
| 7 kundan keyin | B | B | B |
Nima uchun epilepsiyada doimo EEG tekshiruvi o‘tkazish tavsiya etiladi?
Chunki EEG – epilepsiya turini to‘g‘ri aniqlovchi yagona tekshirish usulidir. Yangi dorining foyda berish yoki bermasligini dastavval ushbu tekshiruv orqali bilib olish mumkin. Chunki xurujlar kamayishidan oldin o‘zgarishlar avval EEG da ko‘zga tashlanadi. EEG ni epilepsiyani yaxshi tushunadigan mutaxassis nevropatolog o‘tkazishi kerak. EEG qilayotganda albatta fotostimulyatsiya sinamasini o‘tkazish lozim. Fotostimulyatsiya – ikkala ko‘zga maxsus moslama yordamida yorug‘lik nurlari orqali ta’sir o‘tkazilish. Ana shunda ko‘rinmas to‘lqinlar yuzaga chiqib epilepsiyaning turini aniqlash oson kechadi. Giperventilyatsiya, ya’ni EEG olayotganda chuqur-chuqur nafas olish ham epileptik xurujlar, ayniqsa absanslarni tez aniqlashga yordam beradi. Ba’zida absansni yuzaga keltirish uchun giperventilyatsiya yoki fotostimulyatsiyaning o‘zi yetarli. Xurujlar endi boshlangan bemorda epilepsiyaning turini aniqlash qiyin kechadi. Buning uchun kamida har oyda bir marta EEG qilib bemorni nazoratga olib huruj turlarini aniqlash o‘ta muhimdir. Ba’zida 12-24 soat mobaynida EEG videomonitoring o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Keyin olingan ma’lumot har tomonlama tahlil qilinadi.Qanday dorilarni epilepsiyada berib bo‘lmaydi? Vitaminlar tutqanoq xurujlarini kuchaytiradimi?
Tutqanoq xurujlarini kuchaytirish mumkin bo‘lgan dorilar bir qancha bo‘lib, ularning ba’zilari haqida ma’lumot berib o‘taman. Oxirgi paytlarda ba’zi bemorlar yoki ularning qarindoshlari internet orqali yoki boshqa bir bemorning tavsiyasiga ko‘ra dori tanlaydigan bo‘lib qolishgan. Bu o‘ta havfli! Faqat vrach tavsiyasiga ko‘ra ish qilish kerak. Tarkibida kofein saqlovchi dorilarni (kofein benzoat natriy), psixostimulyatorlar, antixolinesterazlar (prozerin, nivalin, neyromidin), biostimulyatorlar, serebral metaboliklar va tarkibida jenshen miqdori ko‘p bo‘lgan dorilar epilepsiya kasalligida tavsiya etilmaydi. Vitaminlardan V1 vitamini xurujlarni kuchaytirishi mumkin, qolgan vitaminlarning havfi yo‘q. Masalan, V6 vitamini (piridoksin) epilepsiyada juda foydalidir. Ayniqsa, erta yoshdagi bolalarda kuzatiladigan epilepsiyaning ba’zi turlari piridoksin, ya’ni V6 vitamini yetishmasligi sababli ro‘y beradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, polivitaminlarning ham ziyoni yo‘q. Ularni bemorlar vrach belgilagan miqdorda qabul qilishlari mumkin. Shuningdek, ba’zi aminokislotalar, ya’ni lesitin, metionin, glutamin kislotasi, folat kislotasi tutqanoq hurujlarini to‘xtatishga yordam beradi. Chunki har bir hurujda miya to‘qimalarida ularning miqdori kamaya boradi. Men epilepsiya bilan kasallangan bemorlarni, ayniqsa bolalarni davolashda ushbu aminokislotalarni rejali tarzda bir necha oylab berib turishlarini tavsiya qilgan bo‘lardim. Bu dorilar epilepsiyaga qarshi beriladigan dorilarning jigarga zararli ta’sirini kamaytiradi, xotira pasayishi va aql zaiflashib borishining oldini oladi, hulq-atvor buzilishlarini kamaytiradi.Bemorni davolash uchun 2-3 ta dorini birgalikda bersa bo‘ladimi?
Epilepsiya turi aniqlangandan so‘ng kasallikning aynan o‘sha turiga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi dorilarning bittasi tanlab olinadi. Dori kam dozada berib boshlanadi va sekin-asta oshirib boriladi. Har bir dorining dozasi va uning qay tarzda berilishi bemorning yoshi, xurujlar soni, kasallik sababi, yo‘ldosh kasalliklar bor-yo‘qligi, monelik qiluvchi holatlar va shu kabi boshqa vaziyatlarga qarab vrach tomonidan belgilanadi. Agar dori ko‘rsatilgan muddatgacha tavsiya qilingan taqdirda ham foyda bermasa, vrach uni boshqa doriga o‘zgartiradi. Odatda dorining ta’sir qilish-qilmasligi 1 haftadan so‘ng bilinadi. Agar xurujlar soni kamaysa-yu, butunlay to‘xtamasa qo‘shimcha ravishda ikkinchi dori tavsiya qilinadi. Lekin ikkinchi dorini tavsiya qilishga hech vaqt shoshmaslik kerak. Ba’zida vrachlar “Men hammasini to‘g‘ri yozganman, biroq bemor dori ichish rejimini doimo buzib yuradi”, deb bemorlardan arz qilishadi. Bunga nima deyish mumkin? Xatto Yevropa mamlakatlarida ham deyarli 30 % bemor dori ichish rejimiga amal qilmaydi. Buning asl sababini o‘rganish uchun bemorlar orasida so‘rovnoma ham o‘tkazilgan. So‘rovnomada bittagina savol qo‘yilgan. “Siz dori ichish rejimini nega buzayapsiz”. Javoblar quyidagicha bo‘lgan. “Dori nojo‘ya ta’sir ko‘rsatgani uchun (masalan, bosh aylanish, xolsizlik)” “Tuzalib ketishimga ishonmayapman”, “Dori ichish tez-tez esimdan chiqayapti”, “Dori ichaverish jonimga tegdi”. Dori ichish rejimi buzilishining yana bir asosiy sabablaridan biri – bu epilepsiyaning surunkali kechishi va dorini yillab ichish kerakligidir. Bemorning tuzalishi undan sabr-toqatni, davolovchi vrachdan esa irodani talab qiladi. Dori ichish rejimini buzmaslik uchun uni 2 mahal, ya’ni ertalab va kechkurun tavsiya qilgan ma’qul. Chunki ertalab ham, kechasi ham bemorning dori ichayotganligini nazorat qiluvchilar yoki dori ichishni eslatib turuvchilar ko‘p bo‘ladi (masalan, ertalabki nonushta va kechqurungi ovqatlanish payti). Buning uchun ta’siri 12 soat davom etuvchi dorilarni tanlab olish zarur. Kunduz kuni esa bemor dori ichishni unutib qo‘yishi yoki ichmasligi mumkin. Biroq xurujlar tez-tez bo‘ladigan holatlarda kuniga 4 mahal dori ichishga to‘g‘ri keladi. Bunday bemor albatta kimningdir nazoratida dori ichishi lozim! Epilepsiya kasalligida dorini yillab ichish tavsiya qilinadi.Bu dorilar jigarga ziyon emasmi?
Olimlar surunkali kasalliklarda doimiy ravishda qabul qilinadigan dorilarni ishlab chiqishda ularning organizm, shu jumladan jigarga zararli ta’sirini ham albatta o‘rganishadi. Bunday dorilar uzoq muddat qabul qilishga mo‘ljallangan. Shunday bo‘lsada, davolashni boshlashdan oldin va keyinchalik (har yili 1-2 marta) jigar fermentlarini tekshirib turish zarur. Ayniqsa, valproatlarni (depakin, konvuleks) tavsiya qilganda jigar fermentlarini tekshirib borish tavsiya etiladi. Agar bemor qo‘shimcha ravishda aminokislotalar, ya’ni glutamin kislotasi, lesitin, metionin, folat kislotasi ichib yursa, dorining jigarga zararli ta’siri pasayadi.Bemorni davolash uchun berilayotgan dorilar xotira va aqliy rivojlanishga ziyon qilmaydimi?
Aytib o‘tganimizdek, xurujlar tez-tez kuzatilsa, bemorning nafaqat xotirasi, balki uning aqliy rivojlanishi ham orqada qoladi. Masalana, benzonalni yillab qabul qilish aqliy rivojlanishga olib keladi. Shuning uchun ham benzonal ko‘p mamlakatlarda qo‘llanilmaydi. Biroq, finlepsin (karbamazepin), konvuleks, depakin, topiramat (topamaks) kabi dorilar xurujlarni to‘xtatish bilan birga, bemorning hulq-atvori va aqliy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday dorilar bugungi kunda ko‘p ishlab chiqarilmoqda.Epilepsiya bilan kasallangan bemorni jarroxlik yo‘li bilan davolash mumkinmi?
Ha! Bunday bemorlarni jarroxlik yo‘li bilan ham davolash mumkin. Buning uchun bosh miyaning epileptik xurujlar keltirib chiqaruvchi qismiga maxsus jarroxlik yo‘li bilan ta’sir ko‘rsatiladi. Bunday operatsiyalarning ijobiy ta’siri juda yuqori. Odatda dorilar bilan davolash qiyin bo‘lgan bemorlarga jarroxlik usuli tavsiya qilinadi. Biroq bemor xoxishiga ko‘ra epilepsiyaning dori bilan davolasa bo‘ladigan turlarini ham operatsiya yo‘li bilan davolash mumkin. Avvallari operatsiya yo‘li bilan davolash faqat kattalarga o‘tkaziladigan bo‘lsa, hozirgi kunda bolalar va o‘smirlarni ham operativ yo‘l bilan davolash qo‘llanilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tutqanoq xurujlari bosh miya o‘smalari yoki unda mavjud bo‘lgan yirik chandiqlar hisobiga rivojlansa, bunday bemorlarga albatta operatsiya qilish kerak. Biroq xirurgik usullar epilepsiyaning barcha turiga ham yordam beravermaydi. Masalan, idiopatik (nasliy) va kriptogen (sababi noaniq) epilepsiyalarga xirurgik davolash usullari yordami hali isbot qilinmagan.Bemorlar va ularning ota-onalariga beradigan maslahatlarim
Televizor va kopyuterga o‘ch bo‘lmang
Epilepsiya bilan kasallangan bemorni nazoratga olgan vrach uning hayot tarzini chuqur o‘rganib, sog‘lom turmush tarziga o‘rgatishi lozim. Masalan, hozirgi kunda aholining aksariyat qismi televizor va kompyuter monitori oldida kunini o‘tkazadi. Ba’zi bolalarning qo‘lidan telefon tushmaydi. Bemor bunday vositalardan o‘zini cheklashi lozim. Televizorni qorong‘i xonada emas, yorug‘ xonada ko‘rish kerak va televizorgacha bo‘lgan masofa 2 m dan ortiq bo‘lishi zarur. Teleko‘rsatuvlarni tomosha qilish davomiyligi 2 soatdan oshmasligi kerak. Fotosensitiv epilepsiyada televizor ko‘rish yoki kompyuter monitori oldida o‘tirish man etiladi. Quloqchin orqali doimo musiqa eshitib yurish ham epilepsiyaning ba’zi tiplari uchun havfli.Maktab va yasliga borish mumkin
Epilepsiya bilan kasallangan bolalarning deyarli barchasi boshqa bolalar singari, maktab va yaslilarga qatnashishlari mumkin. Bunday paytlarda ushbu muassasadagi vrachlar ogohlantirib qo‘yiladi. Biroq oligofreniya, bolalar serebral falajligi kabi bosh miyaning organik kasalliklarida kuzatiladigan tutqanoq xurujlarida bolalar, albatta, maxsus maktablarda ta’lim olishlari kerak. Bemor bolalarni faqat tutqanoq xuruji borligi sababli jamiyatdan ajratib tarbiyalash noto‘g‘ri, bunday qonunlar ham yo‘q. Aksincha, ularga to‘laqonli hayot kechirishga imkoniyat yaratib berish lozim. Ular til o‘rganmoqchi, sport va fizkultura mashqlariga qatnashmoqchi bo‘lsa, ruxsat berish kerak, biroq trenerni ogohlantirib qo‘yish zarur. Bemorning bunday tadbirlarda qatnashish-qatnashmasligini, albatta, vrach hal qilishi lozim.Sport va jismoniy mashqlar
Xuruj tez-tez kuzatiladigan holatlarda mumkin emas. Xuruj kam bo‘ladigan holatlarda bemor sportning yengil turlariga qatnashishi mumkin. Sportning ba’zi turlari, ya’ni boks, shtanga ko‘tarish, kurash, suzish, tez yugurish aslo mumkin emas. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, rejali tarzda sportning yengil turlari bilan shug‘ullanish foydalidir, chunki so‘nggi paytlarda mutaxassislar o‘smirlarda kuzatiladigan tutqanoq xurujlarining kompyuter monitori oldida uzoq o‘tirishdan kuchayib ketayotganligini ta’kidlashmoqda.Passiv hayot va epilepsiya
Yirik amerikalik epileptolog V. Lennoks “faol hayot – xurujlar antagonistidir” degan edi. Mutaxassislar epilepsiya kasalligida xurujlarning passiv hayot kechiruvchi bemorlarda ko‘p, faol aqliy va jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi bemorlarda esa xurujlar kam kuzatilishini aytishadi. Shuning uchun ham bemorlar, ayniqsa, bolalar va o‘smirlarni jismoniy xatti-harakatlardan, o‘qishdan chegaralab tashlash va ularning ko‘z o‘ngida oilaviy bo‘lib kasalligini muhokama qilaverish og‘ir ruhiy asoratlar qoldiradi. Bunday bolalarda melanxoliklarga xos bo‘lgan xulq-atvor shakllanadi, ular ruhiy nogiron bo‘lib o‘sadi. Biroq ortiqcha ruhiy va jismoniy zo‘riqishlar xurujlar sonini ko‘paytirishini ham unutmaslik kerak.Bemor uchun xavfli ishlar
Bemorga uning hayoti uchun xavfli ishlar, ya’ni haydovchilik qilish, o‘t o‘chirish, militsiya, soqchilik va qutqaruvchilik kasblarini egallash, shuningdek kimyoviy vositalar bilan yoki baland binolarda, jaroxatlanish havfi yuqori bo‘lgan zavod va fabrikalarda ishlash mumkin emas. Tungi ishlarda ishlash umuman man etiladi. Chunki tunda uyquga to‘ymaslik xurujlarning takrorlanishiga yoki ko‘payib ketishiga sababchi bo‘ladi.Dush qabul qilish qoidalari
Bemor dush yoki vanna qabul qilganida, eshikni ichkaridan bekitmasligi, issiq yoki o‘ta sovuq dush qabul qilmasligi kerak, saunalarga qatnamasligi va uzoq vaqt vannada qolib ketmasligi zarur.Olovga yaqin yurmang
Tandirda non yopish, olov yonida katta qozonlarda ovqat tayyorlash, issiq joylarda ishlash mumkin emas.Fizioterapiya mumkin emas
Fizioterapevtik muolajalar (elektroforez, magnitoterapiya, elektroterapiya, dorsanval) qo‘llash mumkin emas.Ishxonadagilar xabardor bo‘lsin
Ishxonada doimiy ishlovchilardan bir-ikkitasi kasallikdan xabardor bo‘lishi kerak, uzoq safarlarga yolg‘iz ketmagan va mexmonxonalarda yolg‘iz yotmagan ma’qul.Epilepsiya xuruj paytida tez yordam qay tarzda amalga oshiriladi?
Dastlab bemorga jaroxat yetkazishi mumkin bo‘lgan xavfli narsalarni zudlik bilan chetga olish kerak. Bemor xavfsiz va yumshoq joyga o‘tkaziladi va uning yoqasi ochiladi. Agar bemor yotgan joy havfsiz bo‘lsa, uni boshqa joyga ko‘chirib o‘tish shart emas. Agar xuruj yopiq joyda kuzatilsa, derazalarni ochib, bemorga toza havo kelishini ta’minlash zarur. Bemorning boshini kuch ishlatmasdan, yon tomonga og‘dirib ushlash lozim, ana shunda bemorning tili tomog‘iga tiqilib qolmaydi. Buning uchun bemorning yoniga yon tomondan emas, balki bosh uchidan borish kerak. Chunki xuruj paytida bemor Sizni qo‘li bilan qattiq urib yuborishi mumkin. Agar tutqanoq xurujlari bemorning boshi va tanasi chap tomonga qayrilib kuzatilayotgan bo‘lsa, uni chapga, o‘ngga qayrilib kuzatilayotgan bo‘lsa, o‘ngga buragan holda ushlash zarur. Biroq kuch ishlatish aslo mumkin emas. Bemor tilini tishlab olmasligi uchun shpatel yoki qoshiqni dokaga o‘rab, yon tomondan tishlari orasiga qo‘yish lozim. Bu esa bemorning ravon nafas olib ketishiga ham yordam beradi. Biroq bemorning jag‘ini zo‘rlab ochish mumkin emas. Xuruj bo‘layotgan paytda bemorning oyoq-qo‘llarini zo‘rlab ushlamaslik, yuziga suv sepmaslik, novshadil va piyoz hidlatmaslik kerak. Aksariyat tutqanoq xurujlari 3-5 daqiqa davom etadi va bemorga yordam ko‘rsatguncha o‘tib ketadi. Ko‘pincha, tonik-klonik xurujlar bilan kechuvchi epilepsiyada bemorga tez yordam ko‘rsatishga to‘g‘ri keladi. Chunki epilepsiyaning bu turida jaroxatlanishlar ko‘p kuzatiladi.Epileptolog – u kim?
Epileptolog – nevrologiya, tibbiy psixologiya va elektroensefalografiyani mukammal biladigan mutaxassis. Epileptologlar orasida ushbu kasallikni neyroxirurgik usullar bilan davolovchi mutaxassislar ham majud. Maqolaning ikkinchi qismi: Epilepsiya va tutqanoq sindromlari haqida bilasizmi? (1-qism) Maqolaning uchinchi qismi: Epilepsiya va tutqanoq sindromlari haqida bilasizmi? (2-qism)Kitobning boshqa qismlari bilan saytimizning «Asab va ruhiyat» bo‘limida tanishishingiz mumkin.
Zarifboy Ibodullayev, nevropatolog. Professor. "Asab va ruhiyat" kitobi. Asab.uz
Absans qanday kasallik? U haqiqatan ham epilepsiyaning kichik turimi?
– Absense – fransuzchadan “yo‘q bo‘lmoq, yo‘qolmoq” degan ma’noni anglatadi. Go‘yoki bemorning ongi qisqa vaqtga “o‘g‘irlanadi”, “olib qo‘yiladi va yana qaytarib beriladi”. Bu holatni ba’zi parapsixologlar va ufologlar boshqa sayyoraliklarning ishi deb ham hisoblashadi. Go‘yoki ular yerliklar psixologiyasini o‘rganish uchun odamlarning ongini qisqa vaqtga o‘g‘irlashadi. Absans – xushning juda qisqa vaqt (2-30 soniya) yo‘qolishi bilan namoyon bo‘ladigan epileptik xuruj. Absanslar tutqanoq xurujlarisiz namoyon bo‘ladi va juda qisqa vaqt davom etadi. Shuning uchun ham uni doktorlar “epilepsiyaning kichik turi” deb atashgan. Biroq absans – epilepsiyaning kichik turi emas. “Kichik epilepsiya” degan atama hozirda qo‘llanilmaydi. Absans – epilepsiyaning yengil kechadigan alohida turi bo‘lib, ba’zida muttasil davolashni talab qilmaydi.
Absanslar faqat bolalarda uchraydimi?
– Absanslar faqat bolalarda uchraydimi? Mana Siz “absanslar muttasil davolashni talab qilmaydi” deb aytdingiz. Shunga batafsilroq izoh bersangiz. Ha! Absanslar faqat bolalar va o‘smirlarda uchraydigan kasallik. Katta yoshdagilarda absanslar kuzatilmaydi yoki shunga o‘xshash holatlar bo‘lib turadi, xolos. Biroq bular absans emas. Absanslar bolalik va o‘smirlik davrida juda ko‘p uchrasa-da, ularning deyarli hammasi balog‘at yoshiga yetmasdan o‘tib ketadi. Shuning uchun ham kattalarda absanslar uchramaydi. Masalan “bolalar absans epilepsiyasi”, “o‘smirlar absans epilepsiyasi” “yuvenil mioklonik epilepsiya” da prognoz juda yaxshi. Bunday bemorlarning deyarli 90% to‘la tuzalib ketishadi.Qolgan 10 % chi?
– 100 % demaganim sababi ba’zi bemorlarda absanslar bilan birgalikda boshqa tipdagi epileptik xurujlar ham kuzatiladi. Anashu epileptik xurujlar keyin ham davom etaveradi. Ba’zi bemorlarda ular og‘ir tus oladi. Shuning uchun ham epilepsiya bilan og‘rigan katta yoshdagilarning bolalik davri o‘rganilganda ularda absanslar ham kuzatilgan bo‘ladi.Epilepsiya – bu tutqanoq kasalligimi?
– Epilepsiya – bu tutqanoq kasalligimi? Tutqanoq deganda epilepsiya tushuniladimi? Shu atamalarga oydinlik kiritsangiz. – Xalq orasida “epilepsiya” deganda tutqanoq kasalligi tushuniladi. Biroq “Tutqanoq kasalligi” atamasi epilepsiyani to‘la-to‘kis qamrab oladigan atama emas. “Tutqanoq xurujlari” deganda bosh va qo‘l-oyoqlar, ya’ni tanada muskullar tortishuvi, qotib qolishi va titrashlari bilan kechadigan xurujlar tushuniladi. Biroq epilepsiyaning tutqanoq xurujlarisiz, ya’ni faqat ongning (xushning) qisqa muddatga yo‘qolishi bilan kechadigan turlari ko‘p. Absanslarni bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin. “Epileptik xurujlar “ atamasi esa keng ma’no kasb etuvchi atama bo‘lib, uning tutqanoq hurujlari va tutqanoq xurujlarisiz kechadigan turlari mavjud. Absanslar – bu tutqanoq xurujlarisiz kechadigan epilepsiya.Absans xurujlari paytida nimalar ro‘y beradi?
– Siz absanslarning turi ko‘p deb aytdingiz. Absanslarning eng ko‘p uchraydigan oddiy turiga ta’rif bersangiz. Absans xurujlari paytida nimalar ro‘y beradi? – Absansning eng ko‘p uchraydigan turi – bu bir nuqtaga qarab qotib qolishdir. Bu oddiy absans. Oddiyabsansdabemor bir nuqtaga qarab tikilib qoladi. Bu paytda bemorning qorachiqlari kengayadi, yorug‘likka ta’sirlanmaydi, yuzi oqarib ketadi. U nima ish qilayotgan bo‘lsa, shu holatda qotib qoladi, ya’ni gapirayotgan bo‘lsa, gapirishdan to‘xtaydi, yozayotgan bo‘lsa yozishdan, rasm chizayotgan bo‘lsa, rasm chizishdan to‘xtaydi va h.k. Biroq bemor muvozanatini yo‘qotmaydi, yiqilib tushmaydi. Demak, xuruj paytida bemor qanday vaziyatda bo‘lsa, shu holatda haykaldek qotib qoladi. Bu holat bir necha soniya, odatda 5-15 soniya davom etadi. Absans xuruji o‘tib ketgach bemor yana o‘z ishini davom ettiraveradi. Oddiy absanslar qanday tezlikda paydo bo‘lgan bo‘lsa, xuddi shunday tezlikda darrov to‘xtaydi. U hozirgina o‘zida nima bo‘lganini sezmaydi yoki atrofdagilardan bilib oladi. Oddiy absanslar paytida ko‘z olmasi bir-ikki aylanib olishi yoki bosh orqaga qimirlab ketishi mumkin. Oddiy absanslardan so‘ng bemorning mazasi qochmaydi, ish faoliyati susaymaydi, u xuddi sog‘lom odamdek o‘z faoliyatini davom ettiraveradi. Oddiy absansning qanday bo‘lishini yaxshiroq bilib olmoqchi bo‘lsangiz, hind kinofilmlarida tez-tez takrorlanadigan bir epizodni ko‘z oldingizga keltiring. Bosh rolni o‘ynayotgan chiroyli hind aktrisasi yana bir bosh rolni o‘ynayotgan aktyorga ko‘zi tushsa, unga tikilib qarab turgan joyida qotib qoladi. Bu paytda uning ko‘zlari katta-katta ochilgan, qorachiqlari kengaygan, kipriklari pirpirab turgan bo‘ladi. Go‘yoki yigit ushbu qizning xushini bir necha soniyaga o‘g‘irlab qo‘yadi. Yonidagi dugonasi “Hey senga nima bo‘ldi” deb uning ko‘zlari oldida qo‘llarini o‘tkazsa ham, qiz buni bilmaydi. Bir necha soniyadan keying bu aktrisa o‘ziga keladi. Aynan manashu holat oddiy absansga o‘xshash holatdir. Bu paytda xotira ham qochadi.Absanslar qaysi yoshda ko‘p uchraydi?
– Absans bolalarda ko‘p uchraydi, deb aytdingiz. Absanslar qaysi yoshda ko‘p uchraydi va bir kunda necha marta bo‘ladi? – Absanslar eng ko‘p boshlanadigan davr – bu 4-6 yoshlardir. Biroq absanslar juda erta, ya’ni 2 yoshda yoki biroz kechroq, ya’ni 12-14 yoshda ham boshlaydi. Absans xurujlari, ya’ni absanslar bir kunda 20-40 marotaba kuzatiladi. Ba’zi bolalarda absanslar soni bir kunda 100 taga yetadi. Ularning sonini to‘g‘ri sanab aytib berish juda qiyin. Buning uchun 24 soat bolaning yonida kuzatib o‘tirishingiz kerak. Absanslarning bir kunda necha marotaba bo‘lishini bilish uchun EEG videomonitoring tekshiruvi o‘tkaziladi. Buning uchun bemorning boshiga 16 yoki 24 ta elektrod taqib qo‘yiladi va 24 soat mobaynida kompyuterga EEG yozuvi tushiriladi. Maxsus videokamera esa absans xurujlarini yozib boradi.Absanslarning murakkab turlari
– Zarifboy Rajabovich. Absanslarning murakkab turlari ham bor deb aytdingiz. Ular qanday kechadi? – Murakkab absanslar oddiy absanslarga qaraganda biroz murakkab kechadi, xushni yo‘qotish uzoqroq (20-30 soniya) davom etadi, yiqilib tushishlar ko‘p kuzatiladi. Hech qanday aurasiz namoyon bo‘luvchi bunday xurujlar sababli bemor ko‘p tan jaroxatlari oladi. Murakkab absanslarda xushning yo‘qolishi bosh va tanada turli xil harakatlar bilan namoyon bo‘ladi. Bemor o‘zicha nimalarnidir gapiradi, mimik muskullari bilan qandaydir imo-ishoralar qiladi, qo‘l-oyoqlari bilan shart bo‘lmagan turli xil harakatlarni bajaradi yoki kimnidir haydaydi. Bu paytda bemorning xushi karaxt holatda bo‘ladi, nimalar qilayotganini o‘zi ham bilmaydi, eslab ham qolmaydi. Murakkab absanslarga qisqacha ta’rif berib o‘taman. Uning turlari ko‘pdir. Masalan, muskullar titrashi bilan kechuvchi absanslarga mioklonik absanslar deb aytiladi. Bunda bir necha soniya davom etuvchi xushning yo‘qolishi muskullar titrashi bilan namoyon bo‘ladi. Kichik-kichik titrashlar asosan yuz, bosh, yelka va qo‘llarda, kam hollarda oyoq va gavda muskullarida kuzatiladi. Bu titrashlar xuddi giperkinezlarni (beixtiyoriy harakatlar) eslatadi, biroq ulardan farqli o‘laroq xushning yo‘qolishi bilan namoyon bo‘ladi. Mioklonik absanslar o‘smir yoshida ko‘p uchraydi. Murakkab absanslarning eng og‘ir turi bu – muskullar tonusining yo‘qolishi bilan kechuvchi turidir. Bu holat atonik absanslar deb aytiladi. Atonik absanslarda xushning yo‘qolishi muskullar tonusining keskin pasayishi yoki yo‘qolishi bilan namoyon bo‘ladi. Muskullar atoniyasi bo‘yin muskullarida kuzatilsa, bemorning boshi bir necha soniyaga osilib qoladi, qo‘llarda kuzatilsa qo‘li qimirlamay qoladi yoki qo‘lidagi narsa tushib ketadi, oyoqlarda kuzatilsa yiqilib tushadi. Atonik xurujlar sababli yiqilib tushgan bemor yana o‘rnidan turib yurib ketadi. Atonik absanslarda tana jaroxati ko‘p kuzatiladi. Bu holat 20-30 soniya davom etadi. Atonik absanslar epilepsiyaning og‘ir turi bo‘lmish Lennoks-Gasto sindromida ko‘p kuzatiladi. Tonik absanslarda ko‘z olmasi yuqoriga yoki yon tomonlarga ketib qoladi, bosh orqaga yoki yon tomonlarga qayrilib ketadi, qo‘l-oyoq muskullarining tonik qisqarishi kuzatiladi. Muskullarning qisqarishi yengil tarzda ham, og‘ir ko‘rinishda ham namoyon bo‘ladi. Ba’zi bemorlarda gavdani oldinga bukib oladigan xurujlar ham kuzatiladi. Xuruj paytida bemor xuddi ikki bukilib ta’zim qilayotgan odamni eslatadi.Bunday bolalarning kelajagi qanday?
– Albatta yaxshi. Aytib o‘tganimdek absanslar bilan kechuvchi epidepsiyani bartaraf etish oson. Biroq, benzonal absanslar bilan kechuvchi epilepsiyani kuchaytirib yuborishini esda tutish lozim. Aynan absanslarni bartaraf etuvchi dorilar ishlab chiqilgan va vrach-nevropatolog tavsiyasiga binoan ushbu dorilarni bemorga berish lozim.Kitobning boshqa qismlari bilan saytimizning «Asab va ruhiyat» bo‘limida tanishishingiz mumkin.
Zarifboy Ibodullayev, nevropatolog. Professor. "Asab va ruhiyat" kitobi. Asab.uz